‘Yaşam gibi ölümün de kendi hayal gücü vardır’

1900’de, devrin Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, bugünkü Slovakya’da doğan Sándor Márai’nin “Mumlar Sonuna Kadar Yanar” isimli romanı geçtiğimiz günlerde YKY etiketiyle raflara girdi. Kitabı çeviren isimse Esen Tezel.

“Mumlar Sonuna Kadar Yanar” ismi kitapta hem gerçek hem mecazi manada karşılık bulur. Çünkü bu roman bir dostluk, bir ihanet ve bir hesaplaşma romanıdır. General Henrik, Yüzbaşı Konrád ve soyunda pek çok ırkın kanı bulunan hoş Krisztina “sonuna kadar yanarak” bu hesaplaşmadan hisselerini alırlar. O büyük hesaplaşma gecesinde de aslında masadaki mumlar bitene dek “sohbet” sürer.

Peki, bir insan bir hesaplaşma için kaç yıl sabredebilir?

‘SEN GURURLUYDUN VE BENİM VARLIKLI OLMAMI BAĞIŞLAYAMADIN’

Márai bu kısa romanını 19. yüzyılın ikinci yarısından başlatıp 1940’lara kadar getirir, bunu yaparken de iki kuşağa dokunan bir çatışma kurar.

Hızlıca anlatayım: General Henrik’in Muhafız Alayı Subayı olan babasıyla annesi birbiriyle pek anlaşamayan insanlardır. Pek olağan periyodunda bu bir ayrılık münasebeti olmadığından birinci ve tek çocukları Henrik’e ihtimamla yaklaşır, nihayetinde de onu askerî okula yazdırırlar. Henrik, çocuk yaşta girdiği bu okulda sınıf arkadaşı Konrád’la sıkı dost olur. O denli ki aileleri bile onlara ikiz muamelesi yapmaya başlar.

Henrik ve Konrád ortasında birinci elden gördüğümüz çatışma sınıfsaldır. Henrik varlıklı ve soylu bir aileye sahiptir. Konrád ise çok fakirdir. Örneğin bir uşağa bahşiş verdiğinde, babasının bir haftalık tütün parası eksilir; fazladan bir kıyafet diktirdiğinde ise annesinin bir yıl boyunca gıdım gıdım biriktirdiği para havaya uçar. Lakin bu fedakârlık Konrád’a fazla gelir. O da bunun altında o denli çok ezilir ki ailesinin ölmesini bile ister. Beri yandansa Henrik’lerin konutunda öz evlat üzere her şeyden yararlanır ve ona asla sınıfsal bir imada bulunulmaz.

Ancak Márai romandaki sınıfsal farkı son ana dek sözlere dökmez. Başka bir deyişle bu, konuşulan, tartışılan bir şey değildir, sezilen bir şeydir. Üstelik bu sezgi yalnızca karakterler ortasında bulunmaz, yazar-okur ortasında da emsal bir münasebet kelam bahsidir. İşte tam da bu yüzden, temel husus tabanlarda gezinip gizlendiğinden, daha da dikkat çeker.

Beri yandan Márai’nin bir ustalığı da meseleyi aşamalandırmasıdır. Kitabı kabaca üçe böldüğümüzü varsayarsak; birinci kısım olan çocukluk çağında “Henrik”, ikinci kısım olan gençlik çağında “muhafız alayı subayının oğlu” ve son kısım olan yaşlılıktaysa “general” tabirleri daha sık kullanılır. Neredeyse bir leitmotiv olarak değerlendirebileceğimiz bu aşamalandırmaysa bir yanıyla General Henrik’in dönüşümüne, bir yanıyla da General Henrik’in öbür karakterlerle kurduğu alakanın rengine karşılık gelir.

‘HER BÜYÜK TUTKU UMUSUZDUR’

Romanın ikinci çatışması olan ihanet de aslında birincisiyle ilintidir. Tıpkı babası üzere General Henrik de pek anlaşamadığı bir bayanla evlenir. Konrád’ın dostluğunu da düşünürsek, bu üç kişi daima bir ortadadır. Márai bu kısımda da ihaneti büyük kavgalarla, ortalığın yakılıp yıkılmalarıyla falan anlatmaz; yeniden imalar, yeniden suskunluklar ve tekrar içsel çelişkiler kelam mevzusudur. Márai bunu adım adım ilerletirken irili ufaklı pek çok örnek sunar bize lakin içlerinden iki tanesi çok tesirlidir. Birincisi Henrik’le Konrád’ın ava gittiklerinde gerçekleşir. Henrik önde, Konrád gerideyken karşılarına bir anda bir geyik çıkar. İkisi de apansız put kesilirler. Konrád geriden tüfeğini yavaşça doğrultur lakin Henrik namlunun geyiği değil kendisine çevrili olduğunu hisseder. Asla dönüp bakmaz fakat buna ismi üzere emindir.

İkinci örnekse avdan meskene döndüğünde gerçekleşir. Egzotik ülkelere dair bir seyahatname okuyan karısı Krisztina karşısında Henrik’i görünce şaşkınlıkla bakakalır; güya konuta gelmemesi gerekiyormuş gibi…

‘İNSAN BAHTINI BİLMEK VE BÜSBÜTÜN ÜSTLENMEK İSTER’

Márai romanı Henrik’in yaşlılığından açar. Biz olan biteni flashback olarak okuruz. İşin ayrıntılarınıysa Konrád geldikten sonra yaşanan konuşmalardan öğreniriz.

Evet, av gününden sonra habersizce çekip giden ve 41 yıl 43 gün boyunca nerede olduğu bilinmeyen Konrád kente döndüğünde Henrik’e haber verir. Henrik de bütün detaylarını hatırladığı o son yemek gününün birebir birebiri bir sofra hazırlatır hizmetçilere: Bir tarafıyla her şey birebirdir, bir istikametiyle de hiçbir şey birebir değildir.

Henrik ve Konrád bir ortaya geldiklerinde ikisi de yetmişin üzerindedir fakat ikisi de hâlâ dinçtir. Güya bu ana ulaşmak, bu hesaplaşmayı gerçekleştirmek için ölmemişler üzere bir halleri vardır. Ortalarındaki sırlar, on yıllardır konuşulmayan gerçekler, sorulamayan sorular, yapılamayan itiraflar tıpkı bir kan üzere bedenlerinde dolaşmış ve onlara yaşama gücü vermiş üzeredir.

Ancak Márai bu son kısımda da beklentilerimizi boşa düşürürcesine bize büyük arbedeler, gözyaşlarıyla dolu itiraflar sunmaz. Bilakis, karşılıklara muhtaçlığı olan Henrik’e sayfalar süren monologlar muharrir. Tamam, Henrik ortada sorular da sorar ancak bunlara karşılık Konrád bir cümle ya eder ya etmez, o cümleler de zati çok değerli şeyler değildir. Henrik yeniden de aldırış etmez, sayfalarca konuşmayı sürdürür. Biz de bir noktadan sonra Henrik’in yanıtlara değil, içindekileri dökmeye muhtaçlığı olduğunu düşünmeye başlarız.

‘BENİM VATANIM BİR HİSTİ. BU HİS YARA ALDI’

Márai’nin son vakitlerde okuduğum en düzgün müelliflerden olduğunu söyleyebilirim. Fakat ne hikmetse, YKY tarafından Türkçeye çevrilmiş öbür üç kitabında da bozulan evlilikleri, ihanete uğramış aşkları bahis edindiğini gördüm. Gerçi Márai’nin elliye yakın kitap yazdığını biliyoruz, yani böylesi bir genelleme yapmak hakikat değil lakin hayatına süratlice baktığımızda kendisinin aileye kıymet verdiğini anlayabiliyoruz. Çünkü eşinin mevti üzerine evvel büyük depresyona giriyor, sonra üvey oğlunu da kaybedince 1989’da başına sıkarak intihar ediyor.

Beri yandan Márai gençliğini sosyalist olarak geçiriyor fakat II. Dünya Savaşı’ndan sonra ülke idaresinde bulunan sosyalistler anlaşamadığından vatanını terk ediyor (yahut vatanından kovuluyor) ve vefatına kadar Amerika’da yaşıyor.

Peki, ölene dek anadilinde yazmakta ısrar eden bir muharririn vatanını bir tıp aile sayıp, vatansızlığını da buna karşılık ailesinden kovulmuşluk olarak değerlendiremez miyiz?