Şiddetin karşılaştırılması: İmparator Caligula’nın şiddet algısı

Yaşayan her canlının içinde şiddete meyil vardır. Bu cümleyi okuyunca, birden fazla kişinin aklından “Hayır, ben çok sakinim, öfke hissimi denetim edebiliyorum” üzere cümleler geçtiğini kestirim edebiliyorum. Ancak bahsettiğim konu, bir noktada sizin karakterinizin dışında gelişir. Geçmişten günümüze baktığımızda, şiddete başvuran canlıların, her olumsuz hareketini isteyerek yaptığını sanıyorsanız, yanılıyorsunuz.

Hepsinden evvel, yeryüzünde canlıların oluştuğu birinci andan itibaren günümüze kadar bir gayretin sürdüğünü düşünmek gerekir. Her canlı -doğada hayatta kalmak için- mecbur kaldığı an şiddete başvurdu. Hayvanlar ve beşerler ömür alanlarını belirlemek, bölgelerine ve ailelerine sahip çıkmak, hayatta kalmak üzere çeşitli nedenler için küçük yahut büyük bir savaşın içine kesinlikle girdi. Örneğin, beşerler evrimleştiği birinci andan itibaren kendi cinsini korumak için çeşitli hayvanları öldürmek zorunda kaldı. Evrimsel süreçte, bugün insan olarak atfedebileceğimiz çeşit içindeki çeşitlenme arttıkça, bu çabanın insan ırkı ortasında da başladığını görebiliriz.

Zamanı biraz ileriye sardığımızda, çeşidimizin başlattığı bu şiddet eğilimli hareketler, tarih içinde, savaşlarda kendini çokça gösterir. Medeniyetler ortaya çıktıkça; yeniden hayatta kalma içgüdüsü ve üstün gelme dileğiyle birlikte elde edilen güç artar. Hepimiz biliyoruz ki savaşların en temel sebebi, güç elde etme dileğidir. Bu dilek içinde insan; hiçbir noktada gösterdiği şiddetin dozunu hesaplamaz. Hatta birçok vakit önderler, bundan haz duyarlar. İçimizdeki bu şiddet duygusu, kendini gösterir. Birebir vakitte, bu his ile birlikte, haz duyma, tatmin olma ve keyifli olma üzere hisler dahi ortaya çıkabilir.

Haydi, artık gelin, Roma kültürüne, bu durumun en net örneklerini görmeye gidelim. Romalılar, şiddeti, bırakın olağan bir memnun olma hareketi ile bağdaştırmayı, bunun da ötesinde, adeta fevkalade bir cümbüş aracı olarak görüyorlardı. Sıklıkla düzenlenen gladyatör oyunları, Roma’nın şiddet üzerine bakışını çarpıcı bir biçimde gösteren etkinlikleridir.

Gladyatörler, kimi vakit istekli olarak kimi vakit da fiyatlı olarak dövüşürdü. Kimileri, hakikaten öldürmeyi ve dövüşmeyi seviyorken, kimisinin paraya duyduğu gereksinim, bu dövüşlere katılmasına yol açıyordu. Olağan, büyük bir çoğunluğun da arenaya zorla çıkartıldığını, hayatı için dövüşmek zorunda bırakıldığını unutmamak lazım.

ROMALILAR KANLI GLADYATÖR OYUNLARINI BÜYÜK BİR HAZ İLE İZLERDİ

Bu oyunların, ‘ölümüne’ olmasının dışında en can alıcı öteki özelliği; imparator ve ailesi de dahil olmak üzere, tüm bayan, erkek ve hatta çocuklar tarafından, bir tiyatro gösterisi üzere zevkle izleniyor olmasıydı. Günümüzde, bir otomobil yarışı izlerken aldığımız keyif, kimin galip geleceği hakkındaki merakımız nasılsa; Romalılar da birebir biçimde, kanlı gladyatör oyunlarında kimin ölüp kimin sağ çıkacağını büyük bir haz ile izler, kimi oyunlarda gladyatörlerin üzerine bahis bile oynarlardı.

İmparatorlar istediği vakit, olayları daha da kışkırtmak için yahut ‘sadece rastgele birinin vefatını izlemek’ ismine, arenaya, zorla, köleleri çıkarır ve onları öteki gladyatörlerin önünde yem yapardı. Bu dövüşler, yalnızca insanların ortasında olmazdı. Bazen, dövüş alanına yırtıcı hayvanlar salınırdı. Bu çeşit oyunlarda, halkın bir hayvanın bir insanı parçalamasını görmekten zevk aldığı, sadece bunu izlemek için bilhassa vakit ayırdığı bilinir. Durumun çok acımasız olduğu su götürmez bir gerçek olarak karşımızda dururken birebir vakitte insanın içindeki şiddet merakının da bir ispatı.

Antik Çağ’da bu durum o kadar yaygın ve o kadar olağandı ki gladyatörler için özel okullar bile vardı. Mesela, hepimizin bildiği Collesium, aslında, etrafında gladyatör eğitim okullarının hatta gladyatörlerin yıkanması için hamamların olduğu mimari kompleksin bir kesimidir. Dövüşçülere bakmak, beslemek, paklık gereksinimlerini karşılamak ve hatta onları daha da geliştirmek ismine, okulundan hamamlarına kadar düşünmek, bu oyunların ne kadar sevildiğini ispatlar.

Farklı bir perspektiften bakacak olursak, her şeyin bir modası, her coğrafik bölgenin ve tarihi periyodun de bir kültürü olduğu üzere şiddetin de bir kültürü olabilir mi? Antik Çağ’da bu yoğunlukta bir şiddet durumunun, hem önemli bir maddi gelir sağlaması ve hem de her kesitten insan için en tanınan cümbüş olmasının ya da bu yırtıcı oyunlardaki ölümlerin olağan karşılanmasının sebebi, bir devir kültürü olabilir mi?

Bu durumu daha da açıklamak ismine, bu ‘dönemsel kültür’ kavramına kimi örnekler vermek yerinde olacak. Mesela, Antik Mısır’da firavun olmanın yolu, kardeşlerin birbirleri ile evlenmesinden geçer. Adetlere nazaran, Mısır’ı yönetecek şahısların, soylu kanı bozmamaları gerekir. Bugün bakıldığında, bu türlü bir ensest münasebet yanlıştır. Fakat Mısır’da, bırakın doğruluğunu, bu durum, kültürel ve dini açıdan şahsen gereklidir ve haliyle kutsaldır.

Bu adetin kökenine bakacak olursak; Antik Mısır’da görülen ensest evlilik geleneğinin birinci öncüleri, Mısırlılar tarafından ilahlar ve beşerler ortasında aracı olduklarına inanılan firavunlardır. Mısır’ın değerli ilahlarından Osiris’in vefatından sonra onunla özdeşleşerek ilahi statüye ulaşan firavunlar; Osiris ve kız kardeşi İsis üzere kardeş evliliği yapmaya başlamışlardı ve rabler tarafından başlatılan ensest evlilik geleneğinin öncüsü ve koruyucusu haline gelmişlerdi.

Sadece Mısır’da değil, bildiğiniz üzere, Helen ve devamı niteliğinde olan Roma ilah ve tanrıçalarında da tıpkı durum kelam konusu değil midir? Antik Helen’de yaşayan biri olsanız şuna inanacaktınız: Zeus ve Hera iki kardeş. Bu iki aziz varlık -ki Zeus rablerin rabbi, Baş İlah olarak kabul edilir- kardeş olmalarına karşın evliler ve bu Helen ilahları ortasındaki tek resmi evlilik. Üstelik metinlerde ‘Hieros Gamos” yani kutsal evlilik olarak geçiyor. Bu durumda, o toplum ensesti olağan karşılamaz mı? Cihanı, her şeyi yönettiği bilinen bir ilah, kardeşi ile evlenebiliyorsa, bunda ne üzere bir yanlışlık olabilir? Doğal olarak, dinin getirdiği inanışın da o devrin kültürünü beslediğini görülür. Eh buradan yola çıkarsak, o vakit tıpkı şeyin, tıpkı ilahların ‘sürekli savaş halinde olması’ durumu için de geçerli olduğu söylenebilir. İçimizde aslında bir şiddet dürtüsü var, üstüne ilahlar da habire savaşıyor, böylesi bir kültürde şiddetten kaçmak istemek ya da kaçmak, ne kadar mümkün olabilir ki? Ya da karşıtından söylemek gerekirse, biz şiddete bu kadar düşkünken, efsanelerimiz ve inançlarımız şiddetten ne kadar uzak kalabilir ki?

“Şarkısını söyle bize ey tanrıça, Akhilleus’un o büyük öfkesinin müziğini, Peleusoğlu, Akhalara büyük acı getirdi, bir yandan ilah Zeus’un buyruğu gelirken yerine, çok sayıda yiğit atıldı Hades’e, yiğitler yem oldu akbabalara ve köpeklere.”

Homeros, İlyada

‘ŞİDDET, YADIRGANMADAN ANTİK ÇAĞ’DA KOL GEZER’

Şiddet bu çağlarda, evvel rabler daha sonra yöneticiler derken, esasen en zirveden geliyor. Üstüne, savaşlar ve gladyatör oyunları bir yana; kişisel davranışlar yanlış olarak nitelendirildiğinde verilen yansılar, cürümlere yönelik cezalar üzere durumlarda birçok önderin sergilediği davranışları da ekleyelim. Onun da üstüne, her yeni doğan insanın, bu türlü bir tertibin içinde büyüyüp geliştiğini de eklersek denklem tamamlanır: ‘Şiddet, yadırganmadan Antik Çağ’da kol gezer.’

Şimdi gelelim hem Roma hem liderlik hem de şiddetin içine doğmak kavramının ‘ikonu’ diyebileceğimiz bireye, İmparator Caligula’ya. Caligula hakkında herkesin kesinlikle bir duyumu yahut yorumu vardır. İmparatorumuz, ‘sapkınlığı’ ve şiddet eğilimi ile kendisinden neredeyse 2000 yıldır kesintisiz kelam ettirmekte.

Caligula MS 12’ de doğmuş, çocukluğu Tiberius’un diktatörlüğünün ağır olduğu periyoda denk gelmiş ve saray entrikalarının içinde büyümüştü. İmparatorluk soyundan gelen Caligula’nın babası Germanicus başarılı bir generaldi ve bu da Caligula için haliyle birinci elden savaşların içinde büyümek demekti. Aslında babasıyla çok da birlikte olduğu söylenemez. Zira Tiberius, Caligula küçük yaştayken düzenlediği bir suikast ile Germanicus’u öldürtür. Daha sonra Caligula’nın iki kız kardeşi hariç tüm ailesini de katleder. Caligula böylelikle hem büyük bir hüsrana uğrar hem de bir önderin ‘istediği vakit istediği halde kullanabileceği’ o ölçüsüz gücüne de şahit olur. Bunları yaşayan rastgele bir insanın, ileride sağlıklı davranışlar sergilemesini nasıl bekleyebiliriz? Hele ki o insan, Antik Çağ’ın en büyük ve en güçlü imparatorluğunun başına geçip eline sonsuz bir yetki aldıktan sonra…

MS 37’de tahta geçen Caligula, aslında Roma halkı ve askerleri tarafından epey seviliyordu, ona bir diktatörden sonra gelen kurtarıcı gözüyle bakılıyordu. Caligula, tahta geçtiği birinci yıllarda, bu olumlu karşılamanın hakkını vermişti. Zati küçüklüğünden itibaren kendisini siyasi ve ekonomik alanlarda epeyce geliştirmişti. Onun idaresinde, imparatorluğun iktisadı hayli yeterli bir durumdaydı ve Roma, bilhassa sanat alanında gitgide gelişim göstermekteydi. Velhasıl Caligula’ya, saray içinde ve özel hayatında yaptıklarının dışında bir pencereden bakacak olursak, imparatorun yeterli bir yönetici olduğunu ve Roma halkının da bu yüzden halinden mutlu olduğunu söylemek gerçek olacaktır.

CALİGULA SUİKAST DEHŞETİNDEN, ŞÜPHELENDİĞİ HERKESİ ÖLDÜRTÜYORDU

Şimdi öbür pencereden bakmaya, saraya ve imparatorun özel hayatına bir göz atmaya gidelim. Gücü eline aldıktan sonra Caligula’nın zihinsel ve duygulanımsal süreçleri günden güne bozulacak ve haliyle senato da bu durumdan epeyce rahatsız olacaktır.

Onlara nazaran Caligula hastadır ve ters davranışları vardır. Mesela Caligula, evvelki imparatorlara nazaran çok daha fazla gladyatör oyunları oynatıyor ve oyunları yalnızca kendi keyfine nazaran düzenliyordu. Natürel bu oyunlardan aldığı zevkin de herkesten fazla olduğunun altını çizelim. Sonra, akşam yemeğine davet ettiği insanlara, gerçek meyvelerden ayırt edilmesi güç olan, camdan yapılmış meyveleri sunuyor, konukların bunları yerken ağızlarının parçalanmasını izlemeyi seviyordu. Bunun yanında -aslında ilahlarının yaptığı şeyi motamot yaparak- sıklıkla kız kardeşiyle birlikte oluyordu. Dahası, suikasta uğrama dehşetinden, şüphelendiği herkesi öldürtüyordu. Eh artık siz, senato rahatsız olmasın da ne yapsın diyeceksiniz. Demeyin! Haydi, olan bitene diğer bir açıdan bakmayı deneyelim.

Birincisi, yüksek bir ‘şiddet kültürü’ barındıran bir imparatorlukta, senato Caligula’yı neden garipser? İkincisi, bu cins davranışlar sergileyen birinci imparator Caligula değildir, o halde neden o başkalarından daha çok göze batar? Yani hülasa, kültür haline gelmiş diyebileceğimiz, ağır şiddet ve acımasızlığın kol gezdiği bir bölümde, Caligula başkalarına neden karşıt gelmiştir?

Bakıldığında yalnızca Caligula değil, elinde güç barındırıp göz önünde bulunan herkes için bu durum geçerliydi. Karşı çıkan küme, ister senato ister halk isterse aileden biri olsun, aslında, sıradan sayılabilecek aksiyonları sergileyen birinin, güç sahibi olduktan sonra bu aksiyonlarından rahatsız olunması ve yerinden indirilmeye çalışılması kaçınılmaz bir sondu.

ZENGİNDEN ALIP YOKSULA VERİYORDU

Senato’nun Caligula’yı devirme niyetinin tam olarak nerede tepe yaptığını biliyor musunuz? Caligula bir gün, ‘Atımı senatör yapacağım, atım sizden daha akıllı’ diyerek senatoya birinci can alıcı vuruşu yapar. İkinci vuruş, imparatorun senatörlerin parasını aldığı vakit gelir.

Ne demiştik, Caligula iktidarında, vergi sisteminin düzgün gitmesi, iktisadın düzenlenmesi, toplumun refahı üzere mevzularda, Roma epeyce âlâ durumdaydı. İmparator, halkını hiç mağdur etmemişti. Burada, ‘Robin Hood’ benzetmesi yapsak çok yerinde olacaktır zira imparatorumuz, tıpkı onun üzere zenginden alıp yoksula veriyordu. Vergilerin yetmediği, hazinenin azaldığı devirlerde Caligula, bilhassa güzeline gitmeyen varlıklı aristokrat ve senatörlerin paralarına el koyup halka dağıtıyor yahut hazineye koyuyordu.

Tüm bunların yanına, bir de kendisini ilah ilan etmesini ekleyelim. Caligula artık bir ilah olduğuna nazaran istediği vakit başka ilahlarla görüşmesine kim karışabilir? Hiç kimse! İmparatorumuz neredeyse her gün, Jüpiter Optimus Maximus Tapınağı’na gidip, İlah Jüpiter ile ‘sohbet ediyordu’. Caligula, tapınaktaki büyük heykelin kucağına oturur, bir şey söylerken heykelin kulağına fısıldar ve onun yanıtını duymak için de kulağını heykelin ağzına dayardı. Hatta, konuşmanın hararetlendiği vakitlerde yüksek sesle bağırdığını söyleyenler de vardı.

Caligula, sarayından tapınağa kadar, her gün, o ‘sinir bozucu’ ölümlülerle dolu Forum’dan (meydan) geçmek zorundaydı. Lakin bir köprü yaptırırsa, iki zirve ortasındaki bu vadiden rahatça yürüyerek geçebilirdi! Eh, rabler ile daha rahat görüşebilmek için yapılacak bu köprünün epey masraflı olacağını kestirim edersiniz. Bu stil inşaatlar, devlet hazinesine önemli ziyan verdiğinde, bunun tahlilinin, ülkenin en zenginlerinin mal varlığına el koymak olduğunu aslında herkes bilir.

Köprü demişken, bu köprüde bizatihi gelişen bir olaydan daha bahsedelim. Roma’nın en dikkat çeken tarihçisi ve biyografi müellifi Seutonius (Gaius Seutonius Tranquillus), İmparator Caligula’nın dört yıllık saltanatının ikinci yarısında gerçekleşen bir olaydan, epey ayrıntılı bir formda bahseder.

“…Caligula, tahminen de birinci gün, bir hevesle, köprüden aşağıya, kalabalık Roma Forumu’na birkaç altın sikke fırlattı. Sıradan insanların bu sikkeleri kapmak için çabalamasını çok eğlenceli buldu. Sonraki gün de birebir şeyi yaptı. Herhalde üçüncü gün haber yayılmış olacak ki forum, bu para yağmurunu bekleyen beşerlerle dolup taştı. Dördüncü, beşinci, altıncı günler derken; hatalılar, ayaktakımı, halk, köleler, dükkan sahipleri ve gibisi meydanı kapladı. Bu sikke kapmaca olayı gitgide şiddetli bir hal aldı. O günlerden birinde çıkan karışıklıkta, düzinelerce insanın öldürüldüğünü; bunlardan yaklaşık otuzunun erkek, on ikisinin bayan ve birinin de hadım olduğunu hatırlıyorum (hadımı kesin olarak hatırlıyorum, erkekler o manzarayı unutmuyor). Caligula o anda kusursuz vakit geçiriyordu…”

CALİGULA’NIN ŞİDDET DÜRTÜSÜNÜN YANINDA BİLİNEN 11 HASTALIĞI VARDI

Bu kadar berbatlığın, şiddetin, ölümlerin tepe yaptığı bir devirde, bir imparatorun bu türlü tezatlıklarının olması enteresan değil mi? Kendine yanlış yapanları zindana attırıp azap ettiren, canı sıkıldıkça insanları öldürten birisinin, tıpkı vakitte halkının aç kalıp kalmadığını düşünmesi, halk kendisini sevsin diye uğraşması! İşte, tam olarak bu nedenlerle, şiddeti tarihî ve kültürel boyutlarıyla ele almak gerekir. Kültür haline gelmiş birçok şey yadırganmaz, ona nazaran davranılır. Ayrıyeten, haydi kültürü bir yana bırakalım; büyük güç büyük sorumluluk demektir. Sorumluluklar, bazen sağlıklı düşünememeyi, kendilerince gerçek olan yolda yanlış işler yapmayı beraberinde getirmiyor mu? Hiyerarşinin oluşmaya başladığı birinci andan itibaren, önderler de tam olarak bunu yapmıyor mu aslında? Tarihte birçok başkan, ölçüsüz güç nedeniyle absürt davranışlar sergilememiş midir? Şu anda bile sergilemediklerini tez edeniniz olur mu? O vakit, Caligula’yı bir nevi ‘adı çıkmış’ olarak nitelendirebiliriz. İmparatorumuzun öğrenile gelmiş şiddet dürtüsünün yanı sıra, günümüz kuralları ile teşhisi konulmuş 11 adet hastalığa da sahip olduğunu biliyor muydunuz pekala?

Caligula, iktidarının yaklaşık 6’ncı ayından sonra apansızın hastalanır. Etrafındakiler tarafından her an öldürülme kaygısı taşıdığı için bu durumu doğal karşılamaz, paranoid fikir tesirinde kalır. Bulunduğu pozisyona bakacak olursak, bir imparator olarak, öldürülme kaygısından ötürü uç noktalara sürüklenmiş olması konusunda pek de haksız sayılmaz.

Bunun yanı sıra, çok sevdiği kız kardeşini apansız kaybetmesi de ona derin bir acı yaşatmış ve ruh hali yeterliden güzele bozulmuştur. Küçüklükten gelen travmalar, ani vefatlar ile gerisi arkası kesilmeyen kayıplar derken, Caligula’nın ruhsal bozukluğu vücuduna de yansımaya başlar. Tüm hastalıklarını sıralayıp hepsini tek tek açabilmek mümkün değil. Lakin en yaygın olanlarından; sara hastalığından ve insomnia durumundan bahsedebiliriz.

Yoğun sara nöbetlerinin vücuduna verdiği zararın yanı sıra İmparator, içine düştüğü bu halin ruhsal getirileri ile de savaşmaktaydı. Kıymetli anlarda, güçlü görünmesi gereken vakitlerde ya da öylesine halkın içinde gezerken, ansızın gelen titreme nöbetleri bir imparatoru nasıl bir hissiyata sokar? Bunu hayal etmek güç olmasa gerek. Ayrıyeten, insomnia yani uykusuzluk hastalığı nedeniyle günlerce uyuyamadığını, gece ve gündüzü birbirine karıştırıp halüsinasyonlar gördüğünü, daima kendi kendine konuştuğunu da düşünürsek, imparatorumuzun haline üzülmemek elde değil.

Caligula, bu tip hastalıkların yanında, bir de farkında olmadan, ağır ağır, kurşun zehirlenmesi geçirmekteydi. O devirde, bilhassa Roma’da, mutfak gereçleri ve içki kapları imalinde çokça kurşun kullanılıyordu. Şarap içmenin bir kültür kabul edildiği Roma’da, alkolü epeyce seven İmparator, içtiği her yudumda biraz daha zehirleniyordu. Kurşun zehirlenmesi, beyindeki hücrelere ziyan vermekten tutun da hafıza problemleri üzere epeyce önemli sıkıntılara da yol açabiliyor. Caligula’nın çok alkol tüketimiyle de harmanlanan bu durum, kısa vadede bünyede ağır bir gerginliğe sebep olurken, uzun vadede de beyinde kalıcı hasar bırakmış olabilir.

Gördüğünüz üzere bir insanın şiddet eğilimi göstermesine sebep olabilecek birçok etken kelam konusu. İmparator Caligula’nın, küçüklüğünden ölene kadar olan bu davranışlarına bakarak onu ne kadar suçlayabiliriz? Ya da onu ne kadar affedebiliriz? İmparatorun hayatına ve yaptıklarına yakından baktığımız vakit ‘sapkın imparator, meczup imparator’ üzere etiketlerinin gerisinde, halkını düşünen, kendini geliştirmeyi seven bir karakter ile karşılaşıyoruz. Unutmamak lazım ki hiç kimse berbat doğmaz, hayat kaidelerinin getirisiyle karakteri şekillenir. Sinema dalında bir klişe vardır: Her berbat karakterin, yaşamış olduğu travmatik bir olay vardır ve fakat bu olay sonrasında etrafına ziyan vermeye başlar. Artık, Caligula için de birebiri söylemek mümkün değil midir?

Kendisi bu türlü olmayı ister miydi, halinden mutlu muydu yoksa her şeyden pişman olduğu bir devir olmuş muydu? Bunu öğrenmek neredeyse imkansız olduğundan, başımızda her vakit soru işaretleri kalacak üzere duruyor. Şiddet denilince akla birinci gelen örneklerden birisi olan İmparatorun, neden o kadar taşkın ve akıl almaz davrandığı hakkında, şu anda yalnızca fikir yürütebiliriz. Ama herkes tarafından bilinmesi gereken bir gerçek var ki, o da Caligula’nın hiçbir vakit şiddetin ve acımasızlığın tek örneği olmadığı.

Anlaşıldığı üzere; şiddetin sebep ve çeşitlerini sıralayabilmek çok güç. Geçmişten günümüze şiddetin birçok çeşitleri olduğunu gördük ve görmeye de devam ediyoruz. Pekala, siz bunun bir sonunun olacağını düşünüyor musunuz? Sizce bu dürtü, rastgele bir vakitte içimizden yok olacak üzere mi?

*Arkeolog