Müzakereci çevirmenin marifetleri

Umberto Eco; kitapları, kültürü, coğrafyaları, sanat yapıtlarını, estetiği, Antikçağ’ı, Ortaçağ’ı, Yeniçağ’ı ve moderniteyi anlatırken merkeze aldıklarının ya da en çok önemsediği şeylerin başında lisan geliyordu. Tercihlerin, yaratımların ve sıkıntının lisanla aktarıldığını, insanın düşündüklerini lisanla söz ettiğini ve bilginin lisanla taşındığını söylemişti daima. Bilgi açlığının da lisan sayesinde giderildiğini hatırlatmıştı. Eco’nun sözüyle sözcükler, gönderme yaptıklarıyla birlikte, herkes için maddi deliller sunuyor ve yorumlamanın özünü oluşturuyordu.

Beri yandan ona nazaran lisanın bir mantığı ve matematiği vardı; göstergebilim, sözcüklerle kurulan stratejiyi lakin onlar yardımıyla yakalayabilirdi. Göstergebilimciliği ve dilbilimciliği, Eco’nun lisan ve lisanlar üzerine düşünüşünü sistematik hâle getirdiği iki alan, iki disiplin. Bu uzmanlıklarının yanı sıra metinlere, kitaplara ve bilgiye dair ağır merakı, onun çeviri üzerine düşünüp kalem oynatmasını da sağlamıştı. Çeviri, çevirmenlik, lisandan lisana transfer ve lisanlar ortası geçişle üzerine düşündüğü Neredeyse Birebir Şeyi Söylemek de Eco’nun bahsi geçen uzmanlıklarının, meraklarının ve ilgilerinin bir sonucu.

METNİN VE LİSANIN CANLILIĞI

Eco’nun çeviri ve lisan üzerine fikirler geliştirdiği ve bunları kâğıda döktüğü periyotlar (Z jenerasyonuna nazaran “milattan önce”), çevirilerin büyük çoğunluğunun “makinelere” ya da sanal tercümanlara yaptırılmadığı doğal zekâ günlerine denk geliyor. Aklını ve belleğini, arama motorlarına ve yapay zekâya emanet etmeden çevirinin manasını, çeviri ile yorumlamanın neden birbirine karıştırılmaması gerektiğini soruyor, sorguluyor Eco: Söz, içerik ve biçim ayrımı yaparken bunları temellendiriyor. Bilginin, fikrin ve fikrin lisana ve çeviriye tesirini ortaya koyuyor. Çevirmenin müzakereciliğinden bahsediyor. Bütün bunları örneklerle, anekdotlarla ve kıssalarla besliyor.

Çevirinin ne olduğunu soran Eco, karıştırdığı sözlüklerde “aynı şeyi bir öteki lisanda söylemek” sözüne rastlıyor. Kitabın başlığındaki “neredeyse” sözü ise Eco’nun lisan ideolojisine girişine, dilbilime ve çeviri kuramlarına dair yorumlarına denk geliyor. Muharrir, o “neredeyse”yi kullanarak lisanlar ve çeviriler ortasında karşılaştırmalar yapma gerekliliğine dikkat çekiyor. Hasebiyle “neredeyse birebir şey”in nasıl söylendiğine ve söylenebileceğine baş yoruyor Eco.

Bu sırada kendi deneyimlerini paylaşıyor: “Başka bir lisana çevrilme tecrübelerim sürecinde daima olarak çevirinin, metnime ‘sadık’ kalma gereksinimi ile metnimin öteki bir lisanda söylendiği anda nasıl dönüşebildiğini (hatta bazen dönüşmesi gerektiğini) keşfetmenin heyecanı ortasında gidip geliyordum. Öteki bir lisana çeviri sürecinde kimi vakit karşılaştığım imkânsızlıklar bir formda çözümleniyordu lakin daha çok imkânın olduğunu gözlemliyordum: Öteki lisanla temas kurulduğunda metnin şahsen benim aşina olmadığım potansiyeller sergilediğini ve bu üzere durumlarda çevirinin özgün metni daha da iyileştirebildiğini gözlemliyordum.”

Eco, çevirinin bir lisanı başkasına aktarmanın ötesine geçerek çevrilen metnin canlılığını vurguluyor ve okurun zihninde bunu her vakit korumak gerektiğinden bahsediyor. Öbür bir deyişle çevirinin duygusallığına, çevirende ve onunla karşılaşanda bıraktığı tesire atıfta bulunuyor. Bu da canlı lisan nedeniyle çevirinin ve çevirmenin de canlı, her daim yeni olmasını gerektiriyor.

Eco, çeviri sırasında metinde yaşanan kayıpları ve ona eklenen fazlalıkları örneklerle anlatıyor. Lisanın mantığına ve matematiğine karşıt bu durumların üstesinden bilgiyle ve bilginin yorumlanmasıyla gelinebileceğini gösteriyor.

Çevirideki birinci ve temel aksiyonun, ne dendiğini anlamak olduğunu ve akabinde, bu mananın transferinin geldiğini hatırlatıyor Eco. Diğer bir deyişle mana ve olay örgüsünün anlaşılması ve aktarılmasının, hem çeviribilim hem de göstergebilim açısından hayatî olduğunu belirtiyor. Bu noktada mana ve yorum üzerine bir not düşüyor: “Çeviri yapmak için bir terim, sözce ya da özgün metin yorumlayanı üretmek yetmez. (…) Yorumlayan, bana çevrilecek bir metne nazaran daha azını ya da daha fazlasını söyleyebilir. Espriden sonra gelen kahkaha bunun tipik örneğidir. Şayet güldüren espriyi çevirmezsem ve yalnızca güldürdüğünü söylersem espriyi alelade bir nüktedanın mı, yoksa Oscar Wilde’ın dâhi bir öğrencisinin mi yaptığını söyleyemem.”

‘ÇEVİRMENİN UFKU’

Eco, çevirinin kayıplar ve telafiler ortasında salınan bir süreç olduğunu söz ederken “aynı şeyi söyleme” imkânına ve imkânsızlığına dair bir yorumla çıkıyor karşımıza: “Çeviri yapmak her vakit özgün tabirin örtük olarak söz ettiği birtakım sonuçları ‘törpülemek’ manasına gelir. Bu manada, çevirirken asla tıpkı şey söylenmez. Her çeviri öncesinde yorumlama, tabirin akla getirdiği hangi çıkarımsal sonuçların törpüleneceğini belirlemelidir.”

Eco’ya nazaran çeviri, bir tesir yaratma işi; metinlerin bir lisandan başkasına transferi, müzakere yoluyla eksiklikleri (kayıpları) en aza indirerek duyguyu verme aksiyonu. Hâl bu türlü olunca göndermeler de kıymet kazanıyor: “Bir çeviri yalnızca iki lisan ortasında değil, iki kültür ya da iki ansiklopedi ortasında yapılır. Bir tercüman yalnızca dilsel kuralları değil, tabirin en geniş manasıyla kültürel ögeleri da göz önünde bulundurmalıdır. (…) Kültürel ve ironik bir göndermeyi anlamamak kaynak metni fakirleştirme manasına gelir. Fazladan bir gönderme eklemek, ziyadesiyle zenginleştirmek olur. Bir çevirinin ideali, öbür bir lisanda kaynak metnin ima ettiğinden ne daha azını ne de daha fazlasını söylememek olmalıdır.”

“Çevirmenin ufku”nun da kıymetli bir öğe olduğunu anımsatan Eco, kültürel göndermeler ve mana transferi konusunda edebî gelenek ve kanaatlerin devreye girdiğini, şiir ve metin çevirilerinin buna bağlı olarak eskiyebildiğini söylüyor. Eco, Neredeyse Birebir Şeyi Söylemek’te çevirinin teknik ve kültürel taraflarına ağırlaşırken anlambilim ve göstergebilim sularında yüzüyor. Bir lisanda söyleneni başkasına aktarma imkanlarını incelerken örneklere ve anekdotlara yöneliyor. Uzun lafın kısası Eco, dünya- düşünme-dil ortasındaki münasebete çevirinin tarihselliği ve bilimselliğinden hareketle yaklaşıyor.