Kırk birinci adım

Kırk hikayeden oluşan “Belki Yaz Erken Gelir”de, Yekta Kopan usta işi kalemini hikayelerin yüzeyinde muvaffakiyetle konuşturduğu üzere alt metinlerinde kusursuz yapılar da inşa etmiş. Kitap boyunca okuduğum her hikayede istisnasız biçimde şunu düşündüm: Muharrir bana ne dedi ve aslında neyi anlamamı istedi?

EŞYALAR VE HİSLER

“Belki Yaz Erken Gelir”deki hikayelerin birçoğu müellifin kalemine alıştığımız halde örtük. Gördüklerimiz ve görmemiz gerekenler birbiriyle iç içe, sarmal halinde. Ana karakterlerin cinsiyetleri, fizikî özellikleri, travmaları birçok hikayede belgisiz. Lakin eşyalar, hisler ve birbirini kovalayan cümleler görünür.

Karakterlerin politik başkaldırıları ya da toplumsal rolleri de çoğunlukla apaçık değil, Ernest Hemingway’in Buzdağı teoremi üzere, Yekta Kopan’ın da bize gösterdikleri suyun üstünde kalanlar. Suya dalmak ve derini görmek ise nitelikli okurun işi.

Kitaptaki hikayelerde eşyalar epeyce değerli yer tutuyor. O denli ki bu eşyalar birer imge olmanın ötesine geçip imgesel kavramlara dönüşüyor. Kol kesimi, boş askılar, gitar, boş kalan çiçekçi tezgâhı, bozulan çamaşır makinesi… Kimi noksanlığı temsil ederken kimi yine doğumun haberini veriyor. Örneğin çamaşır makinesi… Asıl aksaklık makinada mı yoksa tıkır tıkır işlediği düşünülebilecek mümkün tertibin karanlıkta kalan ve yenilen yutulan ne varsa etrafına toplayan kesimlerinde mı? Ya da kuru dal… Her şey, yanlış atılan küçük, küçücük bir adımla nasıl da tuz buz olabilir? Gidenleri uğurlayan ve otel dolaplarında yalnızlıklarına terk edilen askılar veyahut… Öbür biri için yaşamak ve nihayetinde terk edilmek beşere o derin yalnızlığı hissettirmez mi? Yeteri kadar kendine eğilmeyen insan, terk edilişin akabinde tıpkı boş askılar üzere boşlukta sallanıp kalmaz mı?

ORMAN

Kitabın birinci hikayesi Lanet, Yekta Kopan’ın kalemini şimdi bilmeyenler için zorlayıcı olsa da sonraki hikayelerin başarılı ve kısa bir yansıması. Kopan’ın bizi kozalaklarla dolu bir ormana bıraktığı, etrafımızdaki kollara kuşları konuşlandırdığı, bizim için vakit zaman yüzü seçilir olan dayı ve büsbütün bilinmeyen olan yeğen karakterlerini yan yana yürüttüğü Lanet, defaatle okunmalı.

Bu hikayedeki ana karakter yeğen. Ana karakter, dayısıyla yürüdüğü yolu anlatırken, dayının bir cümlesiyle onu anneannesine, yani inançla sarmalandığı halde tekrar de tedirginliğini üzerinden atamayan köklerine benzetiyor. Az sonra ana karakter kuru kısımlara basıyor ve ormandaki tertip yerle yeksan oluyor. Bu noktada ana karakter, dayısını artık dedesine benzetmeye başlıyor ki burada da dayıda kınayan, yadırgayan ve bir türlü yok olmayan birini görüyoruz. Hikayenin sonunda dayının kaybettiğini kabullenişi ve sessizce yolda yürürken artık hiç kimseye benzememesi; geleceğin belirsizliğini, kaybedilenlerin akabinde ne olacağının seçilemediğini anlatıyor. Geçmişi ve inançlı limanı kaybettiğinizde, geleceğin bilinmezlikle örülmesi hikayenin ana sıkıntısını oluşturuyor.

YEDİNCİ DAKİKA, KIRK BİRİNCİ ADIM

Yekta Kopan’ın Fazıl Say’a ithaf ettiği Volta, usta işi bir hikaye. Volta, “Sahneye çıkmasına yedi dakika kaldı,” cümlesiyle açılıyor. Buradaki ‘7’ ve hikayede daha sonra karşımıza çıkacak ’41’ sayıları tesadüfen seçilmemiş. Temsil ettikleri kavramlar, tam da hikayede anlatılanı veriyor bize.

Volta’da Yekta Kopan karakteri isimsiz bıraksa da gerek ithaftan gerek öbür detaylardan onun Fazıl Say’ı işaret ettiğini anlıyoruz. Ana karakteri kulisinde, sahneye çıkmaya hazırlanırken görüyoruz hikayenin en başında. Yedi dakikası ve kulis ile sahne ortasında atacağı kırk bir adımlık arası var.

Öykünün çabucak hemen tamamında da müellif, bu kırk bir adımlık arada ana karakterin volta atışını anlatıyor bize. Kırk adım ileri kırk adım geri. Lakin asla kırk bir değil. Maksada ulaşmadan evvel, sahne ve kulis ortasındaki bumerang bu. Karakterin yürüyüşü tek kişilik ancak karakter yalnız değil. Sarkaç misali hareket ederken ve sahneye çıkma saati yaklaşırken, adımlarıyla birlikte geçmişi ve geçmişindekileri de kovalıyor. Anılarının kahramanlarını hatırlıyor evvel, sonra ilham aldığı sanatkarları düşünüyor, daha sonra ‘keşke yapsaydım’larını anıyor. Ve her birini sırtlanıp son voltasını atıyor sahneye hakikat, tam yedinci dakika ve kırk birinci adımda. Müellif bu son yürüyüşü, “Her adımında umut, sevinç, hayat sesleri duyuluyor kuliste,” diye aktarıyor. İşte hikayedeki sayılar da tam olarak bu kavramları temsil ediyor. Başka bir deyişle ruhsal ve fizikî harikalığın simgesi olan yedi, güç ve yaratıcılığı anlatan ‘kırk bir’ ile, müellifin hedefi doğrultusunda buluşuyor.

Böylece hikaye bittiğinde sahne ışıkları yanıyor ve karakter tüm tamamlanmışlığıyla hikayeden sahneye çıkıyor. Muharririn anlatacakları bitse de okur için her şey daha yeni başlıyor.

HAYALET YA DA HAYAL ET

Herakleitos’un çok bilinen o cümlesini getirdi aklıma kitabın Hayalet hikayesi: “Değişmeyen tek şey değişimdir.” Pekala, geçmiş değiştirilebilir mi? Bunu da yeniden Herakleitos’un değişimle ilgili -aynı onun gibi- başka kelamıyla perçinleyeyim: “Aynı ırmakta iki sefer yıkanılmaz.” Bu kısma birazdan değineceğim. Fakat öncelikle Hayalet’in ana sınırlarına bakmak istiyorum.

Hayalet hikayesindeki ana karakterimiz yeniden epey bilinmeyen. Ona dair emareler neredeyse yok denilecek kadar az. Lakin karşısında duran ve tekrar birçok açıdan meçhul olan bir diğer kişiyi anlatırken ana karakterimiz kendinden emin. O denli ki hikayeyi şu birinci cümlelerle açıyor: “Aynı öyküyü üç sefer anlattı. Kavuşmanın olanaksızlığı üstüne cümleler. Biraz sulusepken, ziyadesiyle siyah-beyaz.” Bu cümlelerle imkânsız bir aşkı dinleyeceğimizi anlıyoruz. Aşkı imkânsız kılan nedenleri müellif bize göstermese de -ki bunun zati hikayeye hiçbir katkısı olmazdı- uzun yıllar aralıklarla anlatılan öyküyü okuyoruz. Öykünün birinci anlatılışında romantizm ve umudun varlığı besbelli. Cümleler şiir üzere diziliyor. Aşk, anlatanın ağzında büyüdükçe büyüyor. On yıl sonra ikinci kere anlatılan tıpkı öyküde olanlar ve olacaklar değişmese de karakterin biraz daha kendinden bahsettiğini, kendine acımaya başladığını seziyoruz. Umut yerini serzenişe bırakıyor. Kıssanın üçüncü ve son kere anlatılışında ise romantizm artık daha uzak, kaybedilenler ise daha çıplak ve rasyonel olarak karşımızda. Kabulleniş en çok hissedilen duygu. Bu noktada birkaç satır üste, Herakleitos’a geri dönmek istiyorum. Geçmiş birebir halde orada duruyor olsa da değişimi devam eden bir insanın bakış açısı bu hikayede geçmişi farklı formlara sokuyor.

Âşıklar hiçbir vakit kavuşamıyor, tren hiçbir vakit bekleneni indiremiyor ve ikisi el ele oradan kaçamıyorlar. Ancak tekerlekler rayda dönmeye ve ırmak akmaya devam ediyor. Geçmişten uzaklaşıp bugünkü benliğine yaklaşan karakter, ne kadar o vakte dönse de tıpkı suyla yıkanmıyor. Bu da bakış açısının öyküler üzerindeki tesirini daha güzel kavramamızı sağlıyor.

Kitapta bu ana fikri anlatan öteki bir hikaye daha var ki, onun da muvaffakiyetle altından kalkmış Yekta Kopan. O denli ki hikayeye verdiği isimle de alt metnin altını kalın harflerle çizmiş: Farklı. Bu hikayede ana karakter de bir muharrir. Konutundan çıkar çıkmaz okuru olan bir komşusuyla karşılaşıyor karakter. Ortalarında geçen diyalogta müellifin bloğunda yazdıklarının okur tarafından birebir formda okunamadığını anlıyoruz. Bilişimsel bir kusur mı yoksa öbür bir sorun mu var derken, sonraki müsabakalarına katılıyor ve yazan ile okuyan ortasındaki o manaya ve anlatma farkını görüyoruz. Bu bizi az önce kurduğum birebir cümleye götürüyor: Bakış açısının kıssalar üzerindeki tesiri. Farklı hikayesini anlamayı öbür birçok hikayesinde yaptığı üzere okurun nezdine bırakmış Yekta Kopan.

Anlatılanlar hayal edilenler mi yoksa gerçek mi, bilinmeyen. Bir de aklımızla şahane biçimde oynadığı bir yer var bu hikayede: “Yazarını reddeden hikayeler düşleyerek daldım uykuya.” Mümkün mü? Yahut hikaye yazıldıktan sonra artık kime ilişkin? Muharrire mı okura mı kendisine mi?

RENKLİ, TURUNCU İHTİLAL VE GEZİ

“Belki Yaz Erken Gelir”deki Renkli hikayesi, bir yabancının yani Fuat Benli’nin Karabulut Mahallesi’ne taşınmasıyla başlıyor. Güleç yüzüyle ve küçük bir kamyonete doldurduğu eşyalarıyla Karabulut Mahallesi’nin sonlarına giren Benli, birinci bakışta mahalle eşrafının dikkatini diğer bir formda, gözündeki turuncu beniyle çekiyor. Çabucak ardından Fuat Benli’nin mahalleye süratle kabulüyle, mahalledeki karabulutlar dağılıyor ve bu eğlenceli, tıpkı vakitte girişken adamın etrafında yeni bir yapılanma hayat buluyor. Bunların en dikkat alımlı olanı ise, Benli’den sonra mahalleye yapılan park. Buraya kadar anlatılanlar bana kalırsa Yekta Kopan’ın suyu ısıtması, az sonra harlayacak olduğu ateşe bizi hazırlaması. Zira tam da bu noktada, muharririn “Karabulut Mahallesi’nin yazgısını değiştiren o mayıs günü her şey olağan başlamıştı,” dediği yerde, sokak halkını omuz omuza, parklarını süslemeye giderken görüyoruz. Fakat antagonistlerimiz yani hikayedeki polisler, parkta hazır bekliyor. Parklarına -omuz omuza- gelen mahalleliyi dövüyor, yerlerde sürüklüyor, gaz kapsülleriyle darp ediyorlar. Bir mühlet çemberin dışında kalmayı tercih etmiş olan Fuat Benli sakinliğini koruyamıyor ve yumruğunu masaya vuruyor. Nihayetinde gözüne denk gelen bir gaz kapsülüyle “o mayıs günü” turuncu beninden oluyor.

Öykünün bundan sonrası bir ayaklanış, yine diriliş. Lakin ben sonrasına değil, az önce anlattıklarımın derinine eğilmek istiyorum. Fuat Benli’yi Karabulut Mahallesi’ne getiren sebeplerin ne olduğu muamma lakin mahalleliyi derin uykularından uyandırdığı, karanlıklarını yerle yeksan ettiği apaçık ortada. Pekala Benli’nin turuncu beni neyi temsil ediyor? Bana kalırsa bu ben, Turuncu Devrim’i temsil ederken, o mayıs günü korunmaya çalışılan park da Seyahat Parkı’nı işaret ediyor. Ve nihayetinde hikayenin sonunda ihtilal, aldığı darbelerden sonra değişerek, başkalaşarak lakin en çok farkında olarak kalkıyor ayağa. Fuat Benli’nin artık olmayan beninde gördüklerimiz ise her şeye karşın umudun varlığı.

ZAMANSIZLIK

“Belki Yaz Erken Gelir”deki hikayelerin çabucak hepsi incelikle işlenmiş. Yakın bir geçmişi, şimdiyi yahut yakın bir geleceği temsil ettiğini düşündüğümüz hikayelerdeki Türkiye panoramasında -ki ülke çeyrek asırdır aynı- politik göndermeleri ve toplumsal başkaldırıları seziyoruz. Sabah Serinliği hikayesinin şu açılış cümlesindeki üzere mesela: “Yaz saati. Kış saati. Birileri karar veriyor hangisinin kullanılacağına. Birileri vakitle oynuyor. Tuhaf lakin olabiliyor bu.” Ya da Sıvı Sabun hikayesindeki şu cümle üzere: “Kral’ın mevti bütün ülkede şaşkınlıkla karşılandı. O kadar uzun müddettir ülkenin başındaydı ki, bütün halk “artık ölmez” diye düşünüyordu. Ölmez, hatta istese bile ölemez. Kral ölümsüzdür.” Yahut Şükür hikayesindeki üzere, şükretmesi öğretilen ve donanımıyla parmak ısırtan karakterin karşısında, beyin göçü yapmayı başarmanın arefesinde bir aileyi görüyoruz. Kabulleniş ve direniş, birebir sahnede karşı karşıya duruyor.

Kitapta toplumsal biçemleri güçlü olan hikayelerin yanında kişisel farkındalık hikayeleri de epey fazla. Güdük hikayesinde, omuzlarına yüklenen isteklerin tartısı ve büyümenin önayak olacağı sorumlulukların korkusuyla büyümekten korkan bir ana karakterimiz var. Fizikî olan ‘güdük’lük sadece gördüğümüz; meğer müellif bizim bu hikayede mental olana bakmamızı istemiş. İkiyol Köftecisi ise tekinsiz, etkileyici ve hayli düşündürücü bir hikaye. Bu hikayede mevtle hayat ortasında mekik dokuyan lakin bunun şimdi farkında olmayan ana karakterimizin karşısına bir köfte dükkânı çıkıyor. Alışılmış bir de köfteci. Yekta Kopan köfteciyi o denli uzun uzun tasvirlemiş ki -ki bunu birçok hikayesinde yapmamış- bana şu iki savı düşündürdü: Ya müellif Azrail’i insan formuna sokarak bilinmeyen kılmak istiyor ya da Azrail’in aslında insanın ta kendisi olduğunu işaret ediyor.

“Belki Yaz Erken Gelir”deki çabucak her hikaye üzerine uzun uzun düşünülüp konuşulabilir. Ki her birinin bunu hak ettiğini de düşünüyorum. Ancak ben de tıpkı Volta’daki üzere yahut Yekta Kopan’ın bu kırk hikaye ortasında adımlayışı üzere kırk hikayeyi okuyup kendi seyahatimi tamamladım. Artık sıra kırk birinci adımımda yani sizde: Ne dersiniz, hikayelerdeki derinlere kulaç atarak yazı daha erken getirebilir miyiz?