Frederik Brattberg’in yazdığı, Fırat Aygün’ün direktörlüğünü üstlendiği “Eve Dönüşler”, sahnede Nazan Yerli, Anıl Ateş ve Baran Can Eraslan’la hayat bulan çarpıcı bir oyun. Oğulları Gustav’ı kaybetmenin yasını tutan bir anne babayla açılan “Eve Dönüşler”de, Gustav’ın ortaya çıkmasıyla gündelik hayat olağan seyrinde devam ediyor. Lakin Gustav’ın bir kere ve bir sefer daha ortadan kaybolmasıyla, anne babanın keder ve rahatlaması da hayal kırıklığı ve öfkeye dönüşüyor.
Trajedi ve güldürü ortasında gidip gelen oyunun Karşı Atölye versiyonunu izlemek için İstanbul’a gelen müellifi Brattberg ile konuştuk.
“Eve Dönüşler” birçok farklı ülkede, birçok farklı lisanda sahnelendi. Karşı Atölye’nin yorumunu İstanbul’da seyretme talihini buldunuz. Nasıl bir tecrübeydi?
Harika bir üretimdi. Oyuncular ve direktör şahaneydi. Bu oyunun yaklaşık otuz versiyonunu izledim ve bazen oyun çok düz bir formda sahneleniyorsa hayal kırıklığına uğruyorum. Her seyredişimde metin hakkında yeni bir şeyler öğrenmek istiyorum ve bu sefer nitekim öğrendim. Daha evvel hiç bu türlü bir yapım izlememiştim. Başka sanatkarların kendilerini tabir ettiklerini ve benim metnimde kendi yollarını bulduklarını görmek çok hoş bir insani tecrübe. Ben ve onlar ortasında, birbirimizi öbür bir düzeye, tek başımıza olabileceğimizden daha uygun bir düzeye yükselttiğimiz bir buluşma var ve tiyatro da hakikaten bununla ilgili. Karşı Atölye’nin versiyonu çok grotesk ve Freud’un bir vakitler yazdığı bir şeyi düşündürdü bana. Freud hayalet kıssaları hakkında yazmış ve 500 yıl evvel ölmüş insanlarınki üzere yaşlı hayaletlerin nasıl âlâ ve nazik olarak tanımlandığını, yakın vakitte ölmüş insanların hayaletlerinin ise nasıl saldırgan ve makûs olarak tanımlandığını anlatmıştı. Freud’a nazaran bunun nedeni, tanıdığımız biri öldüğünde kendinizi biraz rahatlamış hissetmenizdir -nihayet bu bireyden kurtulmuşsunuzdur ve bu size kendinizi hatalı hissettirir, bu yüzden hayalet intikam için geri gelir. Bu fikrin, Karşı Atölye’nin yorumuyla uygun örtüştüğünü düşünüyorum.
Eve Dönüşler’in sahnelendiği her kültürde seyirciyi ortaklaştıran yanı nedir sizce?
Müziğe bakarsanız, tüm lisanların ötesinde konuşan bir şey olduğunu görürsünüz. Bir müzik modülü -klasik müziği kastediyorum burada- bir çeşit kıssa anlatır, bir melodinin öbür melodilerden etkilenerek nasıl geliştiğine dair bir öyküdür bu. Bu cins bir süreç, kültür farklılıklarına karşın hepimizin münasebet kurabileceği bir süreçtir. Bir oyunda da karakterlerin niyetlerine odaklanarak emsal bir şey yapabilirsiniz. Schopenhauer “İstenç ve Tasarım Olarak Dünya” isimli yapıtında müziği irade olarak tanımlar, bunun karakterlerin niyetiyle tıpkı şey olduğunu söyleyebilirsiniz. Henrik Ibsen’in “Nora, Bir Bebek Evi” isimli yapıtını ele alsanız, tarihî yahut kültürel istikameti olan her şeyi çıkarıp atsanız, evlilik fikrini çıkarıp atsanız, bir bayanın kocasını terk etmesi tabusunu çıkarıp atsanız ve yalnızca niyetleri korusanız… O vakit öteki birini denetim etmek ve ona tutunmak isteyen bir kişi hakkında bir öykünüz olur ve ikinci kişi, birinci kişi tarafından görülmediğini ve anlaşılmadığını hisseder. Böylelikle size bir müzik modülünü hatırlatan bir öykünüz olur, her kültür tarafından anlaşılan bir kıssa elde edersiniz. Meskene Dönüşler’de de oğlun neden öldüğüne ve geri döndüğüne dair hiçbir sebep vermiyorum, bunu gerçekleşmesine yol açan ve ebeveynlerin davranışlarını açıklayabilecek hiçbir kültürel olgu yok. Bu da hakikaten her yerde oynanabilecek bir oyun ortaya çıkardı, örneğin daha yeni Farsçaya çevrildi oyun ve İran’da yayınlandı ve İsrail Ulusal Tiyatrosu Habima’da beş yıl boyunca sahnelendi.
Oyunu ister istemez hem bir ebeveyn hem de bir evlat olarak seyrettim. Gustav’ın konuta dönüşlerinde evlatlığın ne kadar talepkâr, bencil bir kurum olduğunu, ebeveynliğinse emekliliği olmayan bir meslek olduğunu. Bu hususta neler söylersiniz?
Evet, söylediğiniz şey çok hakikat. Siz de seyrettiniz oyunu. Meskene Dönüşler’de, oğullarını kaybettikleri için yas tutan bir anne baba ile karşılaşıyoruz. Bir insanın olabileceği en karanlık yerdeler. Bir müddet sonra kapı çalıyor ve oğulları karşılarında duruyor, geri dönüyor. Bir insanın olabileceği kadar keyifli oluyorlar ve bir mühlet sonra gündelik hayatlarına geri dönüyorlar. Derken bir gün oğulları ölüyor. Yas tutuyorlar fakat birinci seferinde olduğu kadar üzgün değiller. Oğulları birkaç hafta sonra kapıda belirdiğinde tekrar keyifli oluyorlar lakin birinci seferinde olduğu kadar değil.
Bu bu türlü devam ediyor, oğul ölüyor ve geri geliyor, bir noktada anne baba hakikaten umursamayı bırakıyor. “Eve Dönüşler” pek çok formda sahnelenebilir ve yorumlanabilir. Aslında oyunun birinci gösterimi, burada işaret ettiğiniz bakış açısından çok da uzak olmayan bir yoruma sahipti. Oyunun birinci gösteriminde anne baba oğullarının eşyalarını yavaş yavaş bir bavula dolduruyor ve oyunun sonunda oğullarının konuttan taşınmasına hazır hale geliyorlardı. Yüz yıl evvel Norveç’te çocuklar konuttan bugünkünden farklı bir halde ayrılıyorlardı; oğullar tahminen de on altı yaşında bir gemiye biniyor ve beş yıl boyunca geri dönmüyorlardı ve kızlar evlenip diğer ailelere gelin gidiyorlardı. Lakin bugün ebeveyn olmak, yetişkin çocukların ebeveynlerine gelip para istedikleri, kendi çocuklarına bakmalarını ya da yalnızca hizmet edilmesini istedikleri, ömür uzunluğu süren bir misyon.
Oyunu yas üzerinden okumak da mümkün. Bayanla erkeğin ya da anneyle babanın yası yaşayış biçimleri elbette birbirinden farklı. Fakat yasın daima tekrarlanması, toplumsal yaslarımızı, bir müddet sonra bu yaslara karşı bıkkınlaştığımızı, bu yasları kanıksadığımızı akla getiriyor.
Oyunu katiyetle yas üzerinden okuyabiliriz. Gustav’ın yalnızca bir sefer öldüğünü ve bunun oyun başlamadan evvel zati gerçekleşmiş olduğunu düşünebilirsiniz. Ve Gustav geri döndüğünde, bu yalnızca anne babasının hafızasındadır. Ve finalde anne babası Gustav’ı öldürdüğünde, hayatlarına devam etmeye hazırlar. Oyunun toplumsal yastan da bahsettiğinden bahsediyorsunuz… Bu ortada bu, İsrail’deki yapımın çok kıymetli bir kesimiydi. Museviler için yasa, size atalarınızdan miras kalan bir şeydir. Şayet bugün on sekiz yaşında olan bir Yahudiyseniz, hâlâ Yahudi soykırımının ve yüzlerce yıllık diasporanın kurbanı sayılırsınız lakin Konuta Dönüşler’de acı kayboluyor. Oyun, Musevilerin acılarından asla vazgeçmemelerinin bir eleştirisi olarak görüldü ve direktör oyunda birtakım siyasetçilerin, miras kalan bu acılara atıfta bulunarak insanları nasıl manipüle ettiklerine atıfta bulunarak kimi politik dokunuşlar da yaptı.
Aile içinde yaşanan tekrarlar dünya ölçeğinde giderek daha sık yaşanıyor: Savaşlar, çatışmalar, otoriter uygulamalar, vb. Tekrarların fevkalâde olayları sıradan hale getirmesi hatta bıkkınlığa yol açması kaçınılmaz mı?
Eve Dönüşler de, tüm oyunlarım üzere, tekrarların kullanımı üzerine inşa edilmiştir. Ben aslen bir besteciyim ve gençliğimden bu yana klasik/çağdaş müzik besteliyorum. Müzikte tekrar temeldir, onsuz müziği hakikaten hayal edemeyiz. Müzikte -özellikle klasik müzikten bahsediyorum- tekrar, müziğin bir sürece sahip olmasını mümkün kılan şeydir. Bir melodi bir senfonide ikinci defa tekrarlandığında, bestekar melodiyi birincisinden farklı bir halde besteleyecek ve düzenleyecektir. Dinleyici neyin farklı olduğunu fark edecek ve melodinin daha evvel çalınmış olan melodiden yahut melodilerden etkilendiğini anlayacaktır.
Eve Dönüşler, biri hüzünlü (oğul öldüğünde) başkası keyifli (geri döndüğünde) olmak üzere iki melodiye sahip bir kesim olarak görülebilir. Oyunu yazdığımda, oyunun ne tarafa gideceğini nitekim bilmiyordum. İki melodi yahut iki sahne ile başladım ve onları tekrar etmeye başladım. Gustav ikinci defa öldüğünde, anne baba doğal olarak farklı yansılar verecek, ortadaki keyifli sahneden etkilenecek. Yani bu formu kullanma fikri olarak başladı, seyirciyi hakikaten şok etmek üzere bir niyetim yoktu. Bu bizatihi ortaya çıktı. Tekrarların kullanımının birçok tesiri var. Benim tekrarı kullanma yolumda, yani tıpkı sahneleri tekrarladığımda, çok ayrıntılı bir düzeyde yazabiliyorum. Örneğin, yaklaşık olarak tıpkı şeylerin yaşandığı iki sahne yazarsam, birinci sahnede iki karakterin direkt birbirlerine hakikat gitmesine müsaade verebilirim, fakat tekrarda karakterlerden birinin evvel ayakkabı bağcıklarını bağlamasına müsaade veririm. Seyirci birinci sahneyi görmemiş olsaydı, artık ayakkabılarını bağlayan karaktere hiçbir mana veremezdi, lakin karakter bunu birinci seferde yapmadığı için bir manası var. Tekrar kelam konusu olduğunda bir öteki tesir de, insanların sadece tekrarlandıkları için kimi şeylerden hoşlanıyor üzere görünmeleridir. İnsanların birçok farklı yüz gördüğü bilimsel bir deney okumuştum; kimi yüzleri yalnızca bir defa, kimilerini beş sefer, kimilerini ise on defa görmüşler. Onlara hangi yüzü en hoş buldukları sorulmuş ve onlar da en çok gördükleri yüzü seçmişler. Tekrar birebir vakitte bir şeyi manaya hissi de verir, bir bakıma beşerler bir şeyi tanıdıklarında anladıklarını düşünürler -tabii ki bu anlamakla ilgili değildir, lakin yeniden de size bu hissi verir.
Anne ve babanın reaksiyonları toplumsal normlara uygun bir hüzünden öfkeye, hatta histeriye hakikat evriliyor. Bu da seyircilerin konfor alanlarından çıkmalarına sebep oluyor. Seyircinin toplumsal önkabullerin dışında bir cihan sunmayı ve buna oyun boyunca katlanmalarını talep etmeyi seçme nedeniniz nedir?
Söylediğiniz üzere, tekrar fevkalâde olanı olağan hale getirebilir ve bu da tehlikeli olabilir. Eichmann’ın yargılanmasına tanıklık eden ve Nazileri çalışan filozof Hanna Arendt, toplama kamplarında çalışan insanların aslında sıradan beşerler olduğunu, sadist ya da meczup olmadıklarını tespit etmiştir. Örneğin, sabah kahvenizi içerken, hemşehrilerinizin temiz insanları nasıl öldürdüğünü anlatan gazeteyi okursanız, eninde sonunda öldürme olayını sabah kahvenizle ilişkilendirirsiniz. Ve şayet bir gün bu vefatlar durursa, o sabah kahvesi tıpkı kahve olmayacaktır. Hanna Arendt’in bu mekanizmayı tanım ettiği son basamakta, sabah kahvenizin tıpkı tadı vermeye devam etmesi için siz de cinayete katılırsınız. Meskene Dönüşler’deki finalde oğullarını öldürüyorlar ve şayet Arendt’in perspektifinden bakmak isterseniz, tahminen de bunu yalnızca günlük ömrün devam etmesi için yapıyorlar. Bu düzenek elbette daha küçük düzeylerde, yalnızca statükoyu devam ettirmek için, sadece yarının da bugün üzere görünmesini sağlamak için, yanlışa tahammül ettiğimiz ve bizim de içinde yer aldığımız durumlarda daha sık ortaya çıkar.
Müzisyensiniz de birebir vakitte. Notalarla sözlerin kardeşliğinden kelam edebilir miyiz? Var mı bu türlü bir kardeşlik?
Bu büyük bir soru ve bu mevzuda uzun mühlet konuşabilirim. Fakat söylenebilecek tek şey, müzik yazarken müziğin sözler üzere davranması için çabaladığınızdır. Kelam yazarken de sözcüklerin müzik üzere davranması için çabalarsınız. Müzik yazarken sıkıntınız müziğin büsbütün soyut olmasıdır ve onu daha somut hale getirmek istersiniz. Sözcükleri yazarken -sanatsal bir yazma hareketini kastediyorum, gazetedeki bir makaleyi değil-, sözcüklerin somut manasından kurtulmak istersiniz, onu soyut hale getirmenin bir yolunu bulmanız gerekir. Bir bakıma bunu bir çeşit kardeşlik olarak da görebilirsiniz, zira birbirlerine uzanarak birbirlerine benzemek istiyorlar. Bu mevzuda söylenebilecek bir diğer şey de, sözlerle söylediğiniz her şeyin söylenmemiş bir şeyden gelmesi gerektiğidir. Lisanı yalnızca lisanın kendisinden gelen manalarla dolduramazsınız, yoksa lisan kendi kuyruğunu ısıran bir yılana benzeri. Kendimi birinci tabir etmek istediğimde, bunu yapacak sözleri bulmadan evvel içimde oluşan bir istek yahut bir his vardır. Bu küçük an müziğe çok yakındır, o kadar yakındır ki hatta, birebir münasebet içinde olduklarına inanıyorum.
More Stories
Müze bahçesine park edilen tekne şikayet dilekçesinde: Eser sayımı istendi
Ünlü K-pop şarkıcısı evinde ölü bulundu
Kızıl Goncalar’dan final göndermesi: Vakt-ı nihayet…