Ekokırım: Mevzuatın olmaması değil, uygulanmaması sorun

Etrafa karşı işlenen büyük ölçekli kabahatleri tanımlamak için kullanılan ekokırımın bir kabahat olarak düzenlenmesi konusundaki tartışmalar devam ediyor. Maden kazaları ve deniz kirliliğinin sık sık haber konusu olduğu Türkiye’de de ekokırımla ilgili yasa teklifleri gündemdeki yerini koruyor.

Türkiye’de ekokırımın bir kabahat olarak düzenlenmek istenmesinin gerisindeki uğraş nedir? Ekokırımın bir kabahat olarak tanımlanması neden kıymetli?

2019 yılında Lahey’de düzenlenen UCM Taraf Devletler Kurulu’nda yer alan Avukat Özlem Altıparmak, ‘’İklim müzakerelerinde bir türlü yol alınamıyor ve bilhassa az gelmiş ülkeler iklim değişikliğinin ve çevresel tahribatların sonuçlarını afetler olarak yaşamaya başladı. Tüm bu teşebbüslerin arkasında ‘Dünya artık yaşanamaz bir halde, altıncı yok oluşa hakikat gidiyoruz. O denli bir şey yapalım ki devletler bu hususta adım atmak zorunda kalsın’ fikri var. Bu hususta milletlerarası çalışma kümesi oluşturuldu, ekokırım kabahatinin bir tarifi yapıldı ve kampanyalar başlatıldı. Lakin hala global seviyede tüm devletleri bağlayıcı bir ekokırım hata tarifi kabul edilmiş değil’’ diyerek ekokırım yasasının çıkarılması noktasında gelinen noktayı özetledi.

Ekokırımın global seviyede bir kabahat olarak tanınmasının geniş çaplı ve ağır ihlallere yol açan çevresel tahribatların cezasız kalmaması açısından kıymetli olduğunu söz eden Altıparmak, ‘’Bir kabahatin caydırıcılığı, o aksiyonun kabahat olarak tanınmasına ve aksiyon sonucunda bir yaptırım belirlenmesine bağlıdır. Ekokırım tıpkı soykırım üzere bir utanç kabahati olarak düzenlenmek isteniyor. Hiçbir devlet ve şirket bu kabahatle anılmak istememeli ve hatanın caydırıcılığı tam da bu noktada yatıyor. Yoksa her kolay hareket yahut etraf kirliliğine ekokırım demek onu utanç cürmü olmaktan çıkarmaya hizmet eder ve tam karşıt tesir yaratır’’ dedi.

MEVZUATIN OLMAMASI DEĞİL, UYGULANMAMASI SORUN

Ekokırımın bir hata olarak kabul edilmesinin etraf talanını durdurmaya tek başına kâfi olmadığını belirten Altıparmak kelamlarına şu biçimde devam etti:

‘’Özellikle de bizim üzere ülkelerde sorun birden fazla vakit mevzuatın olmaması değil, uygulanmamasıdır. Hukuk kuralı vardır lakin, o kuralın uygulanması denetlenmez. Kuralı koymak kadar o kurala alışılmamış hareket edenlerin de yasa önünde hesap verir bir duruma getirilmesi lazım. Aksi durumda yeni bir cezasızlık alanı daha açılmış olur. Dünyada ekokırımı kendi ulusal yasalarında tanıyan ülkelere baktığımızda Rusya, Kazakistan, Gürcistan, Kırgızistan üzere ülkeleri görüyoruz. Bu ülkelerden Rusya, BM Genel Heyeti’nde etraf hakkının bir insan hakkı olarak tanınmasına olumlu oy vermemiş bir ülkedir. Bugüne kadar bu ülkelerde ekokırım cürmünden cezalandırılan bir kişiyi siz duydunuz mu? Yalnızca bir kabahatin yasaya girmesi kâfi değil. O kabahati işler kılmak ve kabahat faillerini cezasız bırakmamak değerli. Ben bu nedenle her aksiyona ekokırım dememek, ekokırımın içini boşaltmaya sebep olacak telaffuzlara karşı durmak ve ekokırımın etik boyutunu önemseyerek tartışmaları yürütmek gerek diye düşünüyorum.’’

Altıparmak, Türkiye’de yasal düzenlemelerin olduğunu lakin doğayı ve etraf hakkını önceliklemek yerine kalkınmacı bir anlayışla uygulandığını söyledi:

‘’İdare hukukunda yahut ceza kanununda doğayı koruyan hiçbir düzenleme yok diyemeyiz. Fakat müdafaa altındaki bir alana yapılacak bir güç santraline yahut maden projesine, güç arzı yahut ekonomik kalkınma önceliklidir denilerek müsaade verilebiliyor. O müsaadesi dava ettiğinizde ise mahkemeler etraf hakkını değil, güç sıkıntısını kamu faydası olarak görüyor ve doğayı tahrip edeceği açık olan projeyi iptal etmiyor. Halbuki geldiğimiz noktada su kaynakları, tarım, cinsler ve ekosistemler can çekişmekte. O nedenle ben mevzuatın aslında kâfi olduğunu ve kanunların gerçek manada kamunun yani halkın faydasını önceleyerek uygulanması durumunda pek çok sorunun çözüleceğini düşünüyorum. Lakin çevresel bilgiye erişemediğiniz, çevresel kararlara katılamadığınız ve çevresel adaletsizlik üreten bir sistemin içindeyiz. Bu sistem de global bir sistem. Ekokırımın hata haline getirilmesi global boyutu olması sebebiyle de değerli. Yalnızca etraf için değil, zelzele için de birebir şeyi söyleyebiliriz. Yapı kontrolüne ait mevzuatı uygulamazsanız istediğiniz kadar yeni yasa çıkarın. Cezasızlık ve denetimsizlik devam ettiği sürece her zelzelede tıpkı afeti yaşamaya devam ederiz. Bu nedenle ekokırım cürmüne dair kampanyalara ve çalışmalara etik boyut, cezasızlıkla uğraş ve çevresel adalet tartışmaları eşlik ettiği sürece çok daha geliştirici ve sonuç alıcı olacaktır diye düşünüyorum’’

‘’DOĞAYA KARŞI SAVAŞ HALİNDEYİZ, KAZANDIĞIMIZDA KAYBETMİŞ OLACAĞIZ’’

Ekokırım Yasası Yurttaş İnisiyatifi Üyesi İlksen Dinçer Baş da ekokırımın cürüm sayılması için verdikleri çabayı anlattı. ‘’Yeryüzünde insan tipinin ve hayatın sağlıklı bir biçimde devam etmesini sağlayan 9 kritik eşik var, bu eşiklerin 7’sini ihlal etmiş durumdayız’’ diyen Baş şunları söyledi:

‘’Ekokırımın, yani tabiata taammüden, ağır, büyük ölçekte ve geri döndürülemez ziyan verilmesinin bir cürüm olarak kabul edilmesi gerekliliği, 1972 Stockholm Konferansından bu yana, fiilen, dünyanın gündeminde. Tabiatın ve onun bir modülü olan insanın, sağlıklı bir etrafta yaşama hakkına karşı, yeniden insan tarafından ve şirketler eliyle doğal varlıklar kırıma uğruyor. Hubert Reeves’in ünlü tabirinde belirttiği üzere ‘Doğa ile savaş halindeyiz. Kazandığımız anda, her şeyimizi kaybetmiş olacağız’. Her ne kadar bu bakış açısı artık günümüzde kabul gören bir farkındalık olarak belirse de ‘ekonomik büyüme’ üzere ‘tek odaklı’, ‘yanıltıcı’ ve ‘hepimizi esir alan’ bir bakış açısına hem zihnen hem de hukuken yenilmiş durumdayız.”

Baş, 29 bin ıslak imza ile TBMM’ye sunulan ekokırım yasa teklifiyle ilgili ise şunları söyledi:

‘’Bütün bir ekosistemde kısa vadede telafisi mümkün olmayacak ziyana yol açma tehlikesi doğuran bireye ceza verilmesi teklifimizdir. Yani, tabiata ağır tahribatta bulunma riskinin hata olarak kabul edilmesi, bu yasa teklifinin kalbi niteliğindedir. Hata gerçekleştikten sonra, hatalıyı cezalandırmak, mağdur olan insanın ve tabiatın yaşamsal haklarını geri getirmekten aciz olduğu için, altına imzasını atarak bu suça onay veren , ihtimam yükümlülüğünü bilerek yerine getirmeyen sorumlu şahısların mevzuyu hafife alamayacağı bir mahpus cezası önerdik ki bunun düzeyi elbette tartışmaya açıktır. Ayrıyeten, böylesi ağır tahribatlara yol açan şirketlerin önemli bir maddi kayıpla ve kamuoyu önünde prestijlerinin zedelenmesi sonucuyla müsabakası üzere ‘caydırıcılığı yüksek’ hususlar de teklifimizde yer aldı’.’

Bu yasanın, iç hukukta yer alması ve itinayla uygulanması halinde, şirketler tarafından oluşturulan, ağır tabiat ve etraf kırımının şimdi gerçekleşmeden önüne geçilmesinin mümkün olacağını belirten Baş, ’’Bu sayede, şirketler, mühendislerinin, finans uzmanlarının ve hukukçularının bilgi ve maharetlerini kullandıkları iş tariflerinde, doğal varlıkları ve onun modülü olan insanın da dikkate almasını isteyecekler ve böylelikle çeşidimizin mevcut bedelli insan kaynağı, hayatı yok etmek için değil, bu kere hayatın devamı için tahliller üretebilecek hukuksal bir sistemde mesleğini icra edebilecek’’ dedi.

TBMM’YE SUNULAN DİLEKÇEDEN SONUÇ ALAMADILAR

Ekokırım Yasası Yurttaş İnisiyatifi, ekokırım yasa teklifi için TBMM Dilekçe Komisyonu’na sundukları imzalardan sonuç alınamayınca Ankara 4. Yönetim Mahkemesi’nde dava açıldı. Lakin dava mahkeme tarafından “usule uygun olmadığı” gerekçesiyle reddedildi. Baş, davayı bir üst mahkemeye taşımak için avukatların hazırlıkları tamamladığını söz etti.

Mevcut talepleri için siyasi partilerle görüşme sağlandıklarını belirten Baş, ‘’28 Kasım 2023 tarihinde ve sonra, İliç Altın Madeni’nde gerçekleşen ve ekokırım tarifinin tüm ögeleriyle gerçekleştiği cürüm mahallini görüşmek için, çok sayıda olmasa da tekraren TBMM’ye gittik. Ziyaretlerimizde randevu alabildiğimiz tüm partilerle, görüşleri ne olursa olsun, ayırt etmeksizin, görüştük ve bunları toplumsal medyamızda paylaştık. Bize olumsuz yaklaşan tek bir parti dahi olmadı. Genel olarak, Türkiye’nin meselelerine boğulmuş haldeki vekillerin, teklifimizi ve meclisin ortak çalışma imkanlarını, olması gereken fakat tekrar de uzak bir ihtimal, bir hayal üzere gördüğünü söz etmeliyim’’ dedi.

‘MEVZUATLAR, SANAYİ KARLILIĞI FAYDASINA DEĞİŞEBİLİYOR’

Mevcut kanunların kâfi olmadığını söz eden Baş, Evet tabiata taammüden ziyan veren şahısların cezalandırılmasını emreden bir 181. Unsurumuz var (Çevreye ziyan verecek halde, atık yahut artıkları toprağa, suya yahut havaya taammüden veren kişi, altı aydan iki yıla kadar mahpus cezası ile cezalandırılır) fakat bu hususun uygulanmasında, cürmün ispatını sağlamak için dönülüp bakılan yer mevzuat. Mevzuatlar ise daima, endüstricinin faydasına değiştiriliyor. Bugün, ırmaklara bırakılan kirliliğin, kirlilik sayılabilmesi için verilen paha, sonraki gün , bir kararname ile endüstrinin karlılığı faydasına ve doğal hayatın ziyanına değişebiliyor, hasebiyle cürüm ögesi ortadan kalkıyor, kağıt üstünde yasal ve adabına uygunmuş üzere davranılıyor. Hatta artık son yıllarda, “kamu yararı” ibaresi altında, aslında büsbütün kamu ziyanına bir mantıkla sürdürülen hukuksuzluklara, ormanların, su varlıklarının ve havanın kirletilmesi, tahrip edilmesi karşısında akıl almaz cezasızlıklara da daima birlikte şahit oluyoruz’’ dedi.

‘TÜRKİYE’DEKİ EKOKIRIM ÖRNEKLERİ’

Türkiye’deki ekokırım örneklerini sıralayan Baş kelamlarına şu formda devam etti:

‘’Türkiye’deki ekokırım cürüm mahalli dendiğinde tarifin tüm ögelerini kapsayan ve birinci akla gelenler Marmara Denizi ve İliç-Çöpler altın madenidir. Ölçek ve yarattığı geri döndürülemez ağır tahribat açısından bakıldığında, çabucak Marmara Denizi’ni ve İliç-Çöpler altın madenini söyleyebiliriz. Marmara Denizi’nde gerçekleşen çok yaygın ve geniş ölçekte müsilaj patlaması, 1989 yılında gerçekleşen birinci çok yaygın ve çok sayıda balık ölümlerinin gerçekleştiği tarihten bu yana, daima alarm veren lakin suyun altında olduğu için görülmeyen bir olguydu. Nihayet 2021 yılında, müsilajın su yüzeyini kaplamasıyla görünür olan bu ağır ekolojik yıkım artık herkesin gözle görebildiği bir hal aldı. Mayıs 2022’de, Marmara Yaşasın Kümesi olarak ve İklim Adaleti Koalisyonu ile birlikte, dört gün boyunca tüm kıyılarda lokal örgütlerle buluşarak ‘Marmara bir Ekokırım Cürüm Mahallidir’ vurgusunu toplumsalda yükselttik. Yasa teklifine giden sürecin birinci kilometre taşı, Marmara’da yaşanan ve sonuçları bilindiği halde on yıllardır devam eden bu ekolojik yıkım karşısında sessiz kalamamamız idi. Ekokırımın tehlike kabahati olarak kıymetlendirilmesi gerektiği örneği ise Kazdağları Halilağa altın ve bakır madeni örneğinden verebiliriz. Yargı yürütmeyi durdurma kararı aldığı halde, 1 milyon ağaç kesilmiştir ve maden işletmesi faaliyetlerine devam etmektedir. Avrupa’da Alp Dağlarında 1 milyon ağacın kesilmesini talep eden bir maden şirketi çıksa, bu teklifi getiren kişinin akıl sıhhatinden kuşku edilirdi.”

EKOKIRIM YASASI VE ÜLKELER

Avrupa Birliği’ndeki 27 ülke, Etraf Kabahatleri Yönetmeliğini bu yeni tanıma nazaran şekillendirdi ve yasa yapma ve uygulama süreçlerini aktifleştirdi. Meksika, İtalya, Hollanda, İngiltere, İskoçya, Brezilya ve İspanya’da teklif görüşülmüyor. 90’lı yıllardan bugüne, maddelerine ekokırımı hata olarak dahil eden ülkeler, Ekvator, Vietnam, Özbekistan, Fransa, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Gürcistan, Beyaz Rusya, Ukrayna, Moldova, Ermenistan, Şili ve Belçika oldu. Belçika, 2021 yılından itibaren ekokırımın hata olarak tanımlanmasında Avrupa’da öncülük ediyor. Azerbaycan ise, COP29 tepesine konut sahipliği ettiği 2024 yılında ekokırım yasasını iç hukukuna dahil etmişti.