‘Âdem’in Evi’nde isyan var!

“RAB İlah doğuda, Aden’de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem’i oraya koydu.

15 RAB İlah Aden bahçesine bakması, onu işlemesi için Adem’i oraya koydu.

18 Sonra, “Adem’in yalnız kalması yeterli değil” dedi, “Ona uygun bir yardımcı yaratacağım.”

19 RAB İlah yerdeki hayvanların, gökteki kuşların tümünü topraktan yaratmıştı. Onlara ne isim vereceğini görmek için hepsini Adem’e getirdi. Adem her birine ne isim verdiyse, o canlı o isimle anıldı.

20Adem bütün evcil ve yabanıl hayvanlara, gökte uçan kuşlara isim koydu. Lakin kendisi için uygun bir yardımcı bulunmadı.”

CENNET BAHÇESİ’NDE ERKEKLİK ÖLÜNCE: GÜVERCİNLER GİTTİĞİNDE

İncil’deki kıssaya nazaran İlah, Cennet Bahçesi’ni yarattıktan sonra, onlara bir isim vermesi için tüm canlıları Âdem’e getirir. Artık tüm canlılar onun verdiği isimle çağrılacaktır. Altıncı günün sonudur ve Âdem, kendi kaburga kemiğinden yaratılacak “yardımcı”ya “Kadın” ismini verecektir. Dünya Âdem’in istediği üzere çağrılacaktır, sözler, isimler onundur; Âdem yani erkek adlandırandır.

Bu yüzdendir ki, Mercè Rodoreda’nın Güvercinler Gittiğinde isimli romanının anlatıcısı Natalia, Quimet tarafından eş olarak seçildiğinde birinci evvel isimlendirilecektir: “Ona çok sıkkın baktım ve benim adım Natalia dedim, benim adım Natalia dediğimde tekrar güldü ve benim lakin bir tek adım olabileceğini söyledi: Colometa.” Rodoreda’nın Kutsal Kitap referanslarıyla dolu bu harika romanındaki isimlendirme sorunu elbette Âdem’in isim koyuculuğunu anlatır. Quimet, Natalia’ya sormadan onu eş olarak seçmiş ve yine isimlendirmiştir. Bundan sonra yasa koyucunun kendisi olduğunu anlatmak için. Eş olarak seçilen Colometa artık edilgen bir özne olarak Quimet’in kararlarına boyun eğecek, nişanlısından ayrılacak, Quimet’in “Zavallı Maria” iç çekişleriyle ima ettiği meçhul rakibesiyle savaşacak, ismiyle birlikte benliğini de kaybedecektir: “[B]ana şayet onun hanımı olmak istiyorsam onun güzel bulduğu her şeyi âlâ bulmaya başlamam gerektiğini söyledi. Erkek ve bayan üzerine, her birinin hakları üzerine uzun bir vaaz verdi ve ben onun kelamını kesebildiğimde sordum:

-Ya bir şey hiç hoşuma gitmezse?

– Gitmek zorunda, zira sen anlamazsın.”(1)

Quimet arkadaşlarıyla konuşurken, Colometa orada yokmuş üzere davranır, Colometa’ya düşen düşünmeden kendisi için uygun görülen hayatı yaşamaktır. Kimse erkekler hakkında bir şey öğretmemiştir ona, “Bir kocaya ve başının üstünde bir dama gereksinimin var” diyen, akıl hocası ve sırdaşı Senyora Enruqueta dışında.

KADINLAR PARÇALANARAK ÖLÜRLER

Evlenir Colometa, nikâh günü kilise papazından Âdem ile Havva üzerine bir vaaz dinler. Cennet Bahçesi’ndeki mutluluğun Havva tarafından bozulduğunu, Âdem’in daima yeterlilik istediğini anlatan bir öykü anlatır papaz. Ancak Colometa evliliğe dair öbür şeyler de duymuştur:

“Çiçekli bir yoldan girildiğini, gözyaşlarıyla dolu bir yoldan çıkıldığını söylemişlerdi. Ve seni sevinçle tuzağa düşürürlerdi… küçüklüğümden beri işittiğim, insanı parçaladıklarıydı. Ve ben parçalanmış olarak ölmekten daima çok korkmuştum. Bayanlar, derlerdi, parçalanarak ölür… Bu iş evlendiklerinde çabucak başlar. Ve düzgünce parçalanmamışlarsa ebe bıçakla ya da cam şişenin modülüyle parçalamayı tamamlar ve artık ebediyen o denli kalır bayanlar, ya modül kesim ya da dikilmiş, bu yüzden evli bayanlar biraz ayakta kalsalar çabucak yorulurlar.”

Günler Colometa yokmuş üzere geçmektedir. İki çocuk doğurur Colometa. Quimet onlara isim vermenin kendi hakkı olduğunu söyler. Colometa bebeğinden “Adı Antoni”ydi diye kelam eder. Bütün objeler ve Colometa’nın doğurduğu küçük bebek dahil bütün canlılar ona isim veren Âdem’in mülkiyetindedir, Colometa bütün deneyimsizliğine karşın bunu bilmektedir. Aslında Colometa hayat karşısında harika bir gözlemci, bir tasvircidir. Ona düşen hayatı olduğu üzere tasvir etmektir, hisleri işin içine karıştırmadan. Tıpkı Kutsal Kitap’ın lisanını taklit eden Rodoreda üzere.

Quimet ve arkadaşları iç savaşta cepheye sarfiyatlar. Colometa için açlık günleri başlamıştır. İki çocuğuyla birlikte intihar etmeyi düşünür, zenginlerin meskenine paklığa sarfiyat, belediyede çalışır. Quimet’in vefat haberini alır. Ve bir gün daima güvercin yemleri aldığı aktar onu “adıyla çağırır.” İsmiyle çağrılmak artık bir özne olarak tanınacağının göstergesidir. Hakikaten oğluyla tıpkı ismi taşıyan ve savaşın iktidarsızlaştırdığı aktar ona bir aile kurmayı teklif ettiğinde artık Natalia olarak yaşayacağı bir hayata adım atar. Çocukları birlikte büyütürler, her şeyde Natalia’nın kelamı ve hareketi vardır artık. Kutsal Kitap’ın bilakis bir yol tutturmuşlardır.

Antoni’nin iktidarsızlığını iki biçimde okumak mümkündür: Rodoreda Cennet Bahçesi ütopyasının sona ermesinin sebebini cinsellik olarak gördüğü için mi Natalia’yı cinselliğin olmadığı bir memnunluk sahnesine sokmayı tercih etti? Mümkün?

Ya da cinsel iktidarsızlığı aslında patriyarkanın vefatı olarak okumak da mümkün. Rodoreda Kutsal Kitap’ın kutsallaştırdığı erkekliği yerle bir ederek Natalia’ya yeni bir kapı açıyor. Roman Natalia’nın, Antoni’nin vücudunun her zerresini hissettiği ve onsuz kalmamayı dilediği bir memnunluk sahnesiyle biter. Kutsal ailenin memnunluğu değildir kelam konusu olan, “erkekliğin” bittiği yerde başlayan aşktır.

KADIN TARİHYAZIMI: İŞTE BU TÜRLÜ OLDU

İtalyan müellif Natalia Ginzburg’un romanının başlığı bütün sadeliğiyle çarpıcı bir tarihyazımının işaretini veriyor adeta: İşte Bu türlü Oldu. Âdem tarafından isimlendirilen dünyanın Âdem tarafından anlatılan tarihine bir karşı koyuş cümlesi bu. Üstelik kahramanlıkla ödüllendirilmemiş bir tarih anlatısının birinci cümlesi. Sonra ne oldu’yu değil, evvel ne olduğunu sordurmaya yarayan bir cümle. Böylelikle neden sonuç ilgisini kurma iradesini kullanabilecektir. “İşte Bu türlü Oldu” cümlesi, anlatıyı isim ve yasa koyucuların elinden alma denemesidir.

Anlatıcı, romanın en başında her şeyin başladığı anı anlatır okura:

“ ‘Bana gerçeği söyle,’ dedim, ‘Hangi gerçeği?’ dedi, bir yandan da not defterine çalakalem bir şeyler çiziyordu, ne olduğunu gösterdi, kocaman kara bir duman bulutuyla ilerleyen upuzun bir tren çizmişti, kendisi de pencereden eğilmiş mendil sallıyordu.

Alnının ortasına ateş ettim.”(2)

Hanım hanımcık bayan kocasını alnının ortasından vurmuştur. Öğrenmek istediği gerçek nedir pekala? Muhtemelen kocasının aldatmalarına, palavralarına ait bir gerçek ancak madem tarih yazıcılığından bahsettik, isim ve yasa koyucuların anlattığı tarihe ait bir gerçeği de öğrenmek istiyor olamaz mı?

Anlatıcı, kendisinden yaşça büyük, üstelik pek de güzel olmayan Alberto tarafından sevildiğini zannetmiştir başlangıçta. Alberto kendisiyle ilgili en ufak bir ipucu vermezken, hayatına dair bütün soruları ufka hakikat diktiği gizemli bakışlarla karşılarken, Anlatıcı bütün hayatını ortaya sermiş, hiçbir gizi, anlatacak bir kıssası bile kalmamıştır. Alberto aslında evli bir bayana âşıktır lakin onu unutmak zorundadır. Bu türlü söyler Anlatıcı’ya. Ve Anlatıcı Alberto’nun oda kapılarını kilitleyip anahtarları cebine koyduğu konutta bir eşyadan farksız olduğunu çok geçmeden anlayacaktır.

Öpüşürken bile tiksindiği erkekle niçin evlenmek ister? Tahminen de annesinin dediği üzere, evlilik bir “bilmece” olduğu için. Tahminen Güvercinler Gittiğinde’nin Senyora Enriqueta’sının dediği üzere her bayanın başında bir koca ve dam olması gerektiğini düşündüğü için. Bunu ona düşündürttükleri için.

Alberto’nun kendisini aldattığını öğrenir Anlatıcı, bitirmiştir artık ancak çocuğunu kaybettikten sonraki geri dönüşte Alberto’ya dört elle sarılır. Sıkıcı ve mahrum hayatında Alberto’dan diğer bir şey yoktur. Artık Alberto’dan korkmaktadır:

“Alberto’ya yine âşık olmuştum, fakat bunu fark ettiğim anda büyük bir dehşete kapıldım. Bir daha geri dönmemek üzere gidebileceği fikriyle titriyordum. Çinko sandığa baktıkça dehşete kapılıyordum. Dikte ettiklerini daktilo ederken gereğince süratli yazamamak beni daima korkutuyordu. Şayet bana bakıyorsa, o an yüzüm ya güzeline gitmezse, diye kaygılanıyordum. […] Bir erkekten korkmayan bayanlar için ömrün ne kadar kolay olduğunu düşünüyordum.”

Alberto, Anlatıcı’ya daima dönüp iç dünyasına bakmak üzere berbat bir alışkanlığı olduğunu söyler. Quimet’in buyurgan tonu Alberto’da da vardır. Anlatıcı inanır buna, kocasına karşı duyduğu endişe ve tiksintiyi de bu berbat alışkanlığına yorar:

“Her genç kızın kendini bu türlü hissedebileceğini düşündüm, hamasetli olmak gerekiyordu. İnsan, hislerinin tüm küçük patikalarını izler ve vaktini iç dünyasına bakıp kulak vermekle geçirirse yanılgı eder ve kendine hakikat bir hayat biçimi seçemez.”

Jane Eyre’nin evlendiği gün aynadaki tersine bakarken kapıldığı uğursuz önseziler midir bunlar? Evliliğin bir “bilmece” olduğuna, bayanların parçalanarak öldüklerine dair bilgilerin, bayanları daima iç dünyalarına bakmalarına zorlayan yükü mı?

Kocasının alnının ortasına ateş eder Anlatıcı. Karakola gittiğinde;

“Her şeyi, birinci günden başlayarak, sıradan görünse de büyük kıymete sahip kimi detaylarla birlikte anlatmama müsaade vermelerini isteyecektim. Biraz uzun bir öyküydü lakin anlatmama müsaade etmeliydiler.”

Anlatıcı’nın talebi, tarihyazımı açısından önemsizleştirilen özel alanın görünür kılınmasıdır. Sıradanın, gündelikliğin kıymetinin bilinmesini ister. Lakin o vakit bu cinayetin ya da tarihin mi demeli, sırrı çözülecektir. Âdem’in meskeninde tarih yazıcılığını üstlenmiştir bayan.

ŞİMDİ SIRA YARATMADA: SARI DUVAR KÂĞIDI

Charlotte Perkins Gilman’ın başyapıtı Sarı Duvar Kâğıdı’nın(3) anlatıcısı, doktor kocasıyla geldiği kolonyal malikânenin sarı duvar kâğıdıyla kaplı çocuk odasında bulur isyanın lisanını. Kocası tarafından düşünmesi, yazması ve tahminen de “kendi içine bakması” yasaklanan Anlatıcı kapatıldığı odada evvelce korktuğu ve nefret ettiği duvar kâğıdını yorumlamaya, anlamlandırmaya başlar. Gotik romanların vazgeçilmez yeri olan korkutucu malikânenin seçilmesi tesadüf değildir. Parçalanarak ölme metaforu burada da geçerlidir lakin Anlatıcı kendi yeterliliği için yasaklanan yaratıcılıkla kurtulacaktır kapatıldığı odadan. İçinden binlerce bayanın emekleyerek çıktığı Sarı Duvar Kâğıdı yazının, yaratıcılığın sembolüdür. Ki finalde isimlendiren, yasa koyan ve manalandıran Âdem’in, Anlatıcı’nın isyanı karşısında bayılması, bilimin bayana atfettiği histerinin göstergesidir.

Natalia Âdem’in verdiği isimden kurtuluyor, Ginzburg’un isimsiz anlatıcısı tarihyazımını, neden sonuç bağlantılarını belirlemeye soyunuyor, Sarı Duvar Kâğıdı’nın kapatılan bayanı ise yaratarak, kendisine yasaklanan hayal gücüyle özgürlüğüne kavuşuyor. Evet, Âdem’in meskeninde isyan var: Bayanlar aptallıklarından, sıkıcılıklarından dem vurulan kahramanları ve üzgün oldukları için bu türlü iç karartıcı yazdıkları söylenen hikayeleriyle Cennet Bahçesi’ni tarumar ediyorlar. Söylenceye nazaran Havva da o denli yapmıştı…

NOTLAR:

(1) Merce Rodoreda, Güvercinler Gittiğinde, Çev. Suna Kılıç, İstanbul: Alef Yayınevi, 2018.

(2) Natalia Ginzburg, İşte Bu türlü Oldu, çev. Şemsa Gezgin, İstanbul: Can Yayınları, 2022.

(3) Charlotte Perkins Gilman, Sarı Duvar Kâğıdı, çev. Aksu Bora, İstanbul: Otonom Yayıncılık, 2012.