Orçun Ucal: Hepimiz bir noktada ötekiyiz

“Maskeler Süvariler Gacılar” gerçek tarihin, ortak belleğin isyanı. Şiddeti uygulayanın tuttuğu kayıtlara karşı gerçeğin başkaldırısı. Unutmamak ve anlamak için bir başkaldırı…

Cihangir Mahallesindeki Ülker Sokak’ta, 1996 yılında bir toplumsal çatışma yaşandı. Ülker Sokak’ta yaşayan translara karşı toplumsal bir şiddet uygulanmaya başlandı. Sokağın başına ahlak masası konuldu, kapılar kırıldı, mahalleliden translara karşı sırt çevirmeleri istendi, meskenleri yakıldı. Ülker sokak, transların varoluş gayretinin simgesi haline geldi.

Pınar Selek’in araştırmasından uyarlanan bu oyun, Ülker Sokak’tan yükselen çığlığı sahneye taşıyor. Yalnızca izlemekle kalmıyorsunuz. Oyun, interaktif yapısıyla sizi de kıssanın içine çekiyor, bir seyirci olmaktan çıkarıp, sahnenin kesimi haline geliyorsunuz.

“Maskeler Süvariler Gacılar” seyirciyle buluşmaya devam ederken biz de oyunun yönetmeni Orçun Ucal’a sorularımızı yönelttik.

‘ÜLKER SOKAK, TRANS HAKLARI ÇABASININ SEMBOL ALANLARINDAN BİRİ’

Öncelikle bize Ülker Sokak’ta neler olduğunu kısaca anlatır mısınız?

Ülker Sokak, 1990’ların ortalarında İstanbul’un trans topluluğu için bir ömür alanıydı. Cihangir’de yer alan bu sokak, bilhassa 1980’lerin sonlarından itibaren konutlarından, ailelerinden ve toplumdan dışlanan trans bayanlar için bir dayanışma yerine dönüşmüştü. Fakat 1996’dan itibaren sistematik bir baskı ve şiddet kampanyasına maruz kaldı. Dönemin Beyoğlu Belediye Başkanı ve kolluk kuvvetleri, mahalle sakinleriyle iş birliği içinde transları sokağı terk etmeye zorladı. Konutlar mühürlendi, taarruzlar düzenlendi, trans bayanlar yerlerde sürüklendi, azaba uğradı ve gözaltına alındı. Gazeteler bu süreci “temizlik operasyonu” üzere lanse ederken, aslında bu, trans bireylerin hayat haklarının gasp edilmesi manasına geliyordu. Bu baskılar sonucunda translar Ülker Sokak’tan sürüldü ve İstanbul’un farklı bölgelerine dağılmak zorunda kaldı. Lakin bu şiddet sırf mekânsal bir tahliye değildi; Türkiye’de transların maruz kaldığı sistematik baskının en görünür örneklerinden biri olarak tarihe geçti. Ülker Sokak, bugüne kadar trans hakları çabasının sembol alanlarından biri olmaya devam ediyor.

Bu oyunu yapmaya nasıl karar verdiniz?

2015 yılında Pınar Selek araştırması “Sürüne Sürüne Erkek Olmak” kitabını uyarlamıştık sahneye. O vakitten beri aklımızda olan bir süreçti aslında, sadece kitabı okuduğunuzda biraz sindirmeniz vakit alıyor diyebiliriz. O vakit hazır olmadığımızı düşünüp biraz rafa kaldırdık projeyi. Sonrasında Bayram Sokak kızlarına yapılan baskılar ve hükümetin LGBTİQ+ bireyleri amaç göstermesi üzerine; artık yapmalıyız diye düşünüp Nevra Ayşem Savaşçı ile araştırmalara ve uyarlamaya başlamış olduk.

‘YAPTIĞIMIZ ARAŞTIRMALARI, RÖPORTAJLARI, OLAYLARI SİNDİRMEK ZORDU’

“Maskeler Süvariler Gacılar”, Pınar Selek’in Ülker Sokak’a dair yaptığı tıpkı isimli bir araştırma kitabına dayanıyor. Bize biraz kitabın uyarlanma sürecini anlatır mısınız?

Nevra Ayşem Savaşçı ile aslında yeni bir metin yazdık, kitapta var olan interaktifleri kitaptan aldık. Kitap aslında sokaktaki durumu, baskıyı yaratanlarla, mahalleliyle ve baskıya maruz kalanlarla röportaj halinde ilerliyor. Uyarlama sürecinde bize karşı görüşleri sunmak, o periyodun sosyolojik olarak döneler vermesi hayli bakış açımızı rahatlattı ama aklımızda çözümleyemediğimiz yerler oluyordu ve o esnada röportaj yapmaya karar verdik ve Şevval Kılıç bize yardımcı oldu ve aklımızdaki bütün soruları cevapladı. Araştırmalarla dolu bir süreç geçirdik. Ülker Sokak’la ilgili yazılan, haber olan her şeyi araştırdık. Sonrasında uyarlama başlığımızı bulduk Gullüm. Yaptığımız araştırmaları, röportajları, olayları sindirmek zordu.

Oyunlarınız Ecrin Bolkar ve Liya Toprak Şahin… Onlarla yolunuz nasıl kesişti?

Biz birinci evvel toplumsal medyada oyuncu ilanı çıktık, sonrasında müracaatlar oldu. Ecrin birinci başta belirliydi, referanslar üzerinden ulaştık kendisine. Liya Toprak müracaat yapanlar ortasındaydı ve cast’a çok uyuyordu, görüşmelerimiz sonrasında da sahnede bir güç yakalayabileceğimizi düşünüp Toprak ile devam etmeye karar verdik.

‘TRANS BİREYLER EN TEMEL HAKLARDAN DIŞLANIYOR’

Oyunda bize yalnızca translara yapılan taarruz anlatılmıyor. Transların hayat şartları, seks işçiliğinin beraberinde getirdiği meseleler vs. de anlatılıyor. Bütün bunları da topyekûn bir hücum olarak kıymetlendirebilir miyiz?

Evet, oyunda anlatılanlar yalnızca translara yönelik fizikî taarruzlarla hudutlu değil; transların hayat şartları, maruz kaldıkları sistematik ayrımcılık, mecburî seks personelliği ve ekonomik güvencesizlik üzere birçok boyutu da kapsıyor. Bütün bunlar bir ortaya geldiğinde, sırf ferdî şiddet olaylarından değil, devlet eliyle, toplum tarafından ve ekonomik sistem üzerinden uygulanan topyekûn bir hücumdan bahsetmek mümkün.

Trans bireyler, eğitim, barınma, sıhhat hizmetleri üzere en temel haklardan dışlanıyor, tertipli işlere erişimleri kısıtlanıyor ve birden fazla vakit hayatta kalabilmek için seks işçiliğine zorlanıyor. Bu da onları daha fazla şiddet, istismar ve tüzel muhafazadan mahrum bırakılmış bir yaşama mahkûm ediyor. Yani burada yalnızca nefret hücumlarından değil, trans varoluşun her alanda baskı altına alınmasından bahsediyoruz.

“Maskeler Süvariler Gacılar” oyunu da tam olarak bu çok katmanlı saldırıyı görünür kılıyor. Bir transın hayatı sadece fizikî bir atakla değil; işsizlikle, barınma hakkının gasp edilmesiyle, sıhhat hizmetlerine erişememekle, her an ayrımcılıkla karşılaşmakla da tehdit altında. Bu yüzden oyunda anlatılanlar, sadece bir periyoda ya da bir sokağa sıkışmış değil; bugün hâlâ devam eden, sistematik ve çok istikametli bir baskı düzeneğini açığa çıkarıyor.

“Hepimiz birer ötekiyiz aslında. Hepimiz bize dayatılan üst kimliğin altında bir yerlerde konumlanıyoruz, hepimiz kaybediyoruz, birbirimizi anlamayarak ve birbirimize yabancılaşarak kaybediyoruz,” diye yazıyor oyunun künyesinde. Bunu biraz açar mısınız?

Bu cümle, oyunun temel ideolojisini özetleyen, toplumsal kimlikler ve yabancılaşma üzerine güçlü bir vurgu yapıyor. Toplum, muhakkak bir “üst kimliği” yani normatif, makbul vatandaş modelini dayatıyor. Bu kimlik ekseriyetle heteroseksüel, orta sınıf, muhakkak bir etnik kimliğe sahip bireyler üzerinden şekilleniyor. Lakin gerçekte hiçbirimiz büsbütün bu kalıba uymuyoruz. Hepimizin cinsiyet, sınıf, etnik köken, cinsel yönelim yahut öbür bir kimlik ekseninde sistemin öteki diye gruplandırdığı oluyoruz. Yani aslında hepimiz bir noktada “ötekiyiz.” Lakin sistem, bu farklılıklarımızı bir ortaya getirmek yerine bizi birbirimizden koparıyor. Bize “sen sadece kendi kederine bak, başkasının gayreti seni ilgilendirmez” diyor. Böylelikle birbirimizin tecrübelerini anlamak yerine ötekileştiriyoruz, yabancılaşıyoruz ve aslında daima birlikte kaybediyoruz. Zira bir kümenin özgürleşmesi, başka kümelerin takviyesi olmadan tam manasıyla mümkün değil. Oyun, bu yabancılaşmayı sorguluyor ve seyirciye şu soruyu soruyor: Şayet hepimiz bir noktada ötekiysek, neden birbirimizi anlamıyor ve birlikte uğraş etmiyoruz? Bu sorunun karşılığını ararken de transların maruz kaldığı baskıyı sadece onların sıkıntısı olarak değil, toplumsal bir sıkıntı olarak ele alıyor. Bu yüzden “Maskeler Süvariler Gacılar”, yalnızca trans bireylerin kıssasını anlatan bir oyun değil, toplumsal normlara uymayan herkesin kıssasını sahneye taşıyan bir direniş alanı.

‘BU KISSADA SADECE TRANSLAR YOK, HEPİMİZ VARIZ’

Oyunun dikkat çeken interaktif tarafları da var. Rabarbaları, koşuşturma, zil üzere ortam seslerini seyirciler çıkarıyorlar. Dışarıdan sarf edilen tehditkâr cümleleri de seyirciler ortasından seçilen yedi kişi sahneye çıkıp söylüyor. Biraz da bundan bahsedelim mi?

Oyunun interaktif yapısı, seyirciyi pasif bir izleyici olmaktan çıkarıp direkt sahnenin ve öykünün bir kesimi haline getiriyor. Bu sayede, baskının ve direnişin sırf anlatıldığı değil, deneyimlendiği bir alan yaratılıyor. Daha çarpıcı bir interaktif öge ise, tehditkâr cümlelerin seyirciler ortasından seçilen yedi kişi tarafından sahnede lisana getirilmesi. Bu, sadece bir replik söylemekten öte, baskının ve şiddetin nasıl gündelik hayatın içine sindiğini, nasıl sıradanlaştığını seyirciye direkt hissettiren bir atak. Bir anda bir izleyici, baskıyı temsil eden bir figüre dönüşüyor ve öteki seyirciler de bu tehdidin muhatabı haline geliyor. Böylelikle, oyunun yarattığı tecrübe duygusal bir uzaklıkla izlenen bir anlatı olmaktan çıkıyor ve herkes için rahatsız edici, sorgulatıcı bir gerçekliğe dönüşüyor. Bu interaktif ögeler, yalnızca anlatıyı güçlendirmekle kalmıyor; tıpkı vakitte seyirciye şunu hissettiriyor: Bu öyküde sadece translar yok, hepimiz varız. Ve baskıyı, zulmü, şiddeti uzaktan izlemekle yetinmeyip, kendi rolümüzü sorgulamak zorundayız. Seyircilerden birtakım geri dönüşlerde bu durum kendilerini rahatsız ettiğini kimilerinde aslında tam da bu noktada sorgulattığını duydum. Bu beni sevindiriyor lakin natürel ki kimi seyircilerimiz hiç sevmeyecektir bu durumu ve yalnızca şahit olmak isteyecekler, anlayabiliyorum; reji çok buna müsaade etmiyor.

Bize ötekileştirmeyle ilgili bir kitap, bir oyun ve bir sinema tavsiye eder misiniz?

Tabii! Ötekileştirme temasını güçlü bir biçimde işleyen bir kitap, bir oyun ve bir sinema öneriyorum:

Kitap: Judith Butler – Kırılgan Hayat

Butler, bu kitapta kimlerin yas tutulmaya kıymet, kimlerin bedelsiz görüldüğünü ve bunun politik bir sıkıntı olduğunu anlatıyor.Toplumun belirli kümeleri nasıl görünmez kıldığını ve ötekileştirdiğini
sorgulayan derinlikli bir çalışma.

Oyun: Fotoroman Hükümdarı – Tiyatro Alesta

1970’lerin sonlarında Maşuk kostümüyle düğünlerde dans eden ve Aşuk’una âşık olan tıpkı vakitte da Fotoroman çekmek isteyen; Efsunlu olduğu sav edilen bir bireyin var olma ve seçilmiş ailesiyle hayat gayretini komik bir lisanda görüyoruz. Aşk temasını epey seviyorum ayrıyeten ben oynuyorum bu oyunu. (Gülüyor) Kendime bir torpil geçmiş oldum.

Film: Xavier Dolan – Laurence Anyways (2012)

Bir trans bayanın kimliğini bulma sürecini ve bu süreçte toplumdan, ailesinden ve en yakınlarından gördüğü baskıyı anlatan etkileyici bir sinema. Trans tecrübesini yalnızca dışarıdan bir bakışla değil, içsel bir seyahat olarak da sunmasıyla güçlü bir anlatıya sahip. Bu üç eser, ötekileştirmenin farklı boyutlarını gözler önüne seriyor ve “öteki” olarak kodlanan bireylerin çabalarını derinlemesine anlamamıza yardımcı oluyor.

‘KAFAMIZDA NETLEŞEN PROJELER VAR’

Tiyatro Alesta’da başla neler var?

Şu an “Fotoroman Kralı” devam ediyor, tıpkı vakitte önümüzde bir proje daha var gerçek bir öyküden uyarlanmış. Onu önümüzdeki dönem sanırım görebileceğiz.

Yeni çalışmalarınız hakkında bilgi verir misiniz?

Yeni çalışmamız Sinema ve Oyunculuk bölümüne değinen bir oyun, Ahmet Şeninak yazdı. Tam manasıyla bölümümüze bir biçimde ayna tutuyor. Ayna daima hoşlukları göstermiyor natürel ki, sonrasında Ayşem ile benim yazdığım, ilgilerle ilgili bir güldürü oyunumuz olacak. Başımızda hayli fazla netleşen projeler var. Lakin birinci adımlarımız bu ikisi diyebilirim.