Ekonomi Dünyası: Sefalet endeksinde yerimiz ve Trump belirsizliğiyle durgunluğa doğru…

İnanılmaz bir yoksulluk var ve gölgeleniyor. Sayılar, datalar, endeksler bu türlü diyor. 2024 yılına ait bilgiler açıklandıkça, fakirleşme uygunca ortaya çıkıyor. Evvel şunu söyleyeyim; ABD’li profesör Steve Hanke’nin Sefalet Endeksi’nde 2024 bilgileriyle dünyada beşinci sıradayız. Sudan, Arjantin, Suriye, Yemen üzere iç savaşlarla, ekonomik krizlerle, berbat yöneticilerle boğuşan ülkelerden sonra, Venezuela, Zimbabwe ve Lübnan üzere iktisadı batık ülkelerden önce…

Bu mevzuya döneriz, fakat evvel kısaca fakirleşmeye ait geçtiğimiz günlerde gün yüzüne çıkan sayıları, açıklamaları gözden geçirelim:

TÜİK’e nazaran, Şubat ayında enflasyon yüzde 39’a indi lakin Enflasyon Araştırma Kümesi (ENAG) ise yüzde 79,5 olduğunu bildirdi. TÜİK’e nazaran, Şubat’ta besin enflasyonu 6,65 puan düşüşle yıllık 35,11 oldu. Türk-İş’e nazaran ise besin enflasyonu yıllık yüzde 43,47…

ASGARİ FİYAT İKİ AYDA 1,640 LİRA AZALDI

Asgari fiyat eriyor. 1 Ocak’ta 604 Euro olan net minimum fiyat artık 560 Euro’ya düştü. DİSK-AR’ın Fiyat Kayıpları İzleme Raporu’na nazaran, 2025 yılının Ocak ve Şubat aylarında iki aylık resmi enflasyon oranı yüzde 7,42 olurken, net minimum fiyatta yalnızca iki ayda toplam 101,2 milyar liralık gelir kaybı yaşandı ve net taban fiyat 1.640 lira azaldı.

Asgari fiyatın 1,5 katı maaş alan çalışan 2.330 lira, 2 katı maaş alan bir çalışan ise 3.020 lira kaybetti. En düşük emekli maaşı 1.074 lira eridi ve gerçek olarak 13.395 liraya geriledi.

İSTANBUL’DA HAYAT MALİYETİ BİR YILDA YÜZDE 54 ARTTI

İstanbul Planlama Ajansı’nın (İPA) İstanbul’da Ömür Maliyeti Şubat 2025 sonuçlarına nazaran, İstanbul’da yaşamanın maliyeti son bir yılda yüzde 54,47 oranında yükseldi. Dört kişilik bir ailenin aylık ortalama hayat maliyeti 85 bin 453 liraya ulaştı. İstanbul’da yaşamanın maliyeti bir evvelki aya nazaran yüzde 3,10 ile 2 bin 573 lira arttı.

GEÇEN YIL 15 MİLYAR DOLAR TOPLUMSAL YARDIMA HARCANDI

Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın raporuna nazaran, Türkiye’de yoksulluk oranı telaş verici seviyelere ulaştı. 2024 yılında toplumsal yardım alan hane sayısı 4 milyon 574 bine ulaştı. Toplumsal yardımların ölçüsü 491,7 milyar liraya (15,13 milyar dolar) çıktı. 2023’te bu sayı 305,9 milyar liraydı. 2024’te 4 milyon 262 bin bireye besin yardımı, 4 milyon 87 bin bin haneye elektrik tüketim takviyesi, 1 milyon 744 bin şahsa eğitim yardımı yapıldı.

MİLLİ GELİRİN YARISI 17.1 MİLYON ŞAHSA GİDİYOR

Daha da kıymetlisi, en fakir kısmın ulusal gelirden aldığı hisse azalırken, hasebiyle en güçlü kesitin ulusal gelirden aldığı hisse arttı. En güçlü yüzde 5, toplam ulusal gelirin yüzde 23’ünü alıyor. En varlıklı yüzde 20 ise yüzde 48.1’ini alıyor. Bu şu demek; ulusal gelirin yarısı 17.1 milyon bireye gidiyor.

Gelir dağılımının bozulduğunu gösteren “gini katsayısı” daha da büyüyerek, Kosta Rika ve Meksika ile birlikte dünyanın “en berbat birinci üçünün” ortasına girdik.

TÜİK’in tüketim harcamalarıyla ilgili istatistiklerine nazaran de, en varlıklı yüzde 20’lik kesim tüketim harcamalarının yüzde 14,5’ini, en fakir yüzde 20’lik kesim ise yüzde 36,6’sını besin için yapıyor.

Ancak, TÜİK enflasyonu hesaplarken, besin harcamalarının tartısını yüzde 25 olarak temel alıyor. Halbuki bilhassa en düşük emekli aylığı ya da minimum fiyatla geçinmeye çalışan milyonlar, gelirinin neredeyse tamamını besin için ayırmak zorunda kalıyor.

GERÇEK İŞSİZLİK YÜZDE 28’İ AŞTI

Gelir dağılımındaki bu bozulmanın kıymetli göstergelerinden birisi olan gerçek işsizlik verisine nazaran çalışabilir nüfusun üçte birine yakını işsiz…

Ocak ayında işsizlik oranı geçen yılın birebir devrine nazaran 0,1 puanlık azalışla yüzde 8,4 oldu. İşsizlik oranı erkeklerde yüzde 6,5, bayanlarda ise yarım puan artışla yüzde 12,5 oldu. Lakin eksik istihdam, potansiyel işgücü ve işsizlerden oluşan atıl işgücü oranı (gerçek işsizlik) evvelki aya nazaran 0,1 puan artarak yüzde 28,1’e çıktı. Yani, çalışabilir nüfusun yaklaşık üçte biri atıl işgücü durumunda.

İşsizlik bilgilerinin bir öteki değerli yanı da bayanlar ve gençler ortasındaki işsizlik… Erkeklerde istihdama katılma oranı yüzde 71’e çıkarken, bayanlarda yalnızca yüzde 36,7 olarak gerçekleşti. Genç işsizliği ise yüzde 14,9 oldu. Gençler ortasında işsizlik erkeklerde yüzde 10,6, bayanlarda ise yüzde 22,7.

ÖNCE ÇOCUKLAR ETKİLENDİ, HER 4 ÇOCUKTAN BİRİ DERİN YOKSULLUKLA YÜZ YÜZE

Eğitim Sen’in oluşturduğu “Türkiye Okul Yemeği Koalisyonu”nun saptamaları da, “Türkiye’de eğitimin en temel meselelerinden biri, öğrencilerin fizikî ve zihinsel gelişimlerini olumsuz etkileyen yetersiz beslenme ve pak suya erişim sorunu” olduğunu gösteriyor. Araştırmada şöyle deniliyor:

“OECD ülkeleri ortasında çocuk yoksulluğunda birinci sırada olan Türkiye’de, son periyotta çok süratli artan fakirleşme, evvel en hassas durumdaki çocukları vurdu. Türkiye’de bugün her dört çocuktan biri derin yoksulluk sıkıntıları ile yüzleşiyor, kâfi ve besleyici besine ulaşamıyor.”

YÜKSEK ENFLASYON VE FAİZ BİZİ NASIL SEFALETTE BEŞİNCİ YAPTI?

Dönelim, sefalet ligindeki durumumuza… Johns Hopkins Üniversitesi profesörü Steve Hanke’nin her yıl hazırladığı Hanke’nin Yıllık Sefalet Endeksi’nde (Hanke’s Annual Misery Index – HAMI) 2024 sonuçlarını Şubat sonunda açıkladı. 2024 yılında 162 ülke ortasında beşinci sıradayız. Sudan, Arjantin, Suriye ve Yemen’den sonra… Venezuela, Zimbabwe, Lübnan bizden evvel geliyor.

Sefalet Endeksi ne diyeceksiniz? 1960’larda ABD’li ekonomist Arthur Okun tarafından kullanılmaya başlandı. Okun, enflasyon ve işsizlik oranlarının toplamından oluşturduğu endeksi yalnızca ABD için hesaplıyordu. Daha sonra 1996’da Harvard Üniversitesi’nden Robert Barro, 30 yıllık devlet tahvili getirisi ve GSYİH’da uzun vadeli büyüme trendini de ekleyerek yeni bir endeks yaptı. Barro, endeksini bir ABD liderinin misyon mühleti boyunca iktisadın durumunu ölçmek için kullandı.

Steve Hanke, bu endeksi 2009 yılından itibaren yeni bir endeks yaptı; 30 yıllık devlet tahvili getirisi yerine bankaların kredi faiz oranını koyarak Barro’nun GSYİH hesaplaması yolu yerine GSYİH yıllık büyüme oranını koyarak hesapladı.

‘EKONOMİK BİLGİLERİ KULLANARAK HASTANIN SICAKLIĞINI ÖLÇÜYORUM’

2022’de bir değişikliğe daha gitti; endekste işsizlik oranının tartısını ikiye katladı. Bunu, “işsizliğin insanları enflasyondan çok daha fazla etkilediği” niyetiyle yaptı. Şöyle diyor: “Kolayca erişilebilen ekonomik dataları kullanarak, bir iktisadın ne kadar “sefil” yahut “sağlıklı” olduğunu belirlemek hedefiyle hastanın sıcaklığını ölçüyorum.”

Sonuçta Hanke’nin Yıllık Sefalet Endeksi yılsonu bilgileriyle şöyle hesaplanıyor:

[(İşsizlik oranı x 2) + Tüketici enflasyon oranı + banka kredi faiz oranı] – yıllık gerçek GSYİH büyümesi=

Bu endekse çeşitli tenkitler var; hem enflasyon hem de kredi faiz oranını kullanması, işsizliği ikiye çarpması vd. üzere… Sonuçta 162 ülkenin datalarından hesaplanan öteki bir endeks yok.

Türkiye beşinci dedik, son iki ayda enflasyon, işsizlik geriliyor. Kabataslak hesapladım; sekizinci oluyoruz son durumda, tabi öbür ülkelerdeki gelişmeleri hesaba katmadık.

Peki, en uygunlar hangi ülkeler? Farklı ancak birinci Tayland… Akabinde; Tayvan, Togo, fildişi kıyısı, İsviçre, Bahreyn, Katar, Çin ve Vietnam birinci 10’u tamamlıyor.

Tayland niçin en keyifli, sefaletin en uzağındaki ülke? Zira ekonomik bilgileri çok yeterli; işsizlik yüzde 1, enflasyon yüzde 1,1, banka kredi faizi yüzde 4,5 ve büyüme oranı yüzde 2,6… Tayland Merkez Bankası gayesini, “istikrarlı, sürdürülebilir ve kapsayıcı bir makroekonomik ve finansal ortam yaratmak” olarak belirlemiş.

TRUMP BAŞ DÖNDÜRÜYOR; BİR O DENLİ BİR BÖYLE…

Dünyaya baktığımızda ABD Başkanı Donald Trump, öngörülemezliği ile global ekonomiyi altüst etmeye devam ediyor. Trump, evvel açıkladığı daha sonra ertelediği Kanada ve Meksika’dan ithal edilen eserlere yönelik yüzde 25 gümrük vergisini 4 Mart prestijiyle yürürlüğe koydu.

Ancak Trump, yeniden yapacağını yaptı ve daha sonraki açıklamalarında Kanada ve Meksika’ya uygulanan yeni gümrük vergilerinin bir ay boyunca araba kesimi ile belli tarım eserlerine muaf olacağını bildirdi. ABD’nin bu iki ülkeden ithalatının büyük kısmına muafiyet getirince belirsizlik ortamı doruğa çıktı.

Ekonomistler, bu kaotik durumun büyümeyi, enflasyonu ve faiz oranlarını kestirim etmeyi neredeyse imkansız hale getirdiğini söylüyor. ABD’de işletmeler ve karar vericiler için derin belirsizlikler yaratan kaotik gümrük vergisi uygulamaları iktisada ait riskleri artırıyor.

ENFLASYON RİSKİ KÖTÜLEŞİRKEN BUNA SAKİNLİK RİSKİ DE EKLENDİ

Piyasa kapitalizminin temeli ‘Her şeyin bir fiyatı’ vardır unsurudur. Yani fiyatın yüksek ya da düşük olması temelde bir ıstırap yaratmaz. Sistem ona nazaran şekillenir ve iktisat her vakit işlemeye devam eder.

Ancak Trump, piyasa kapitalizminin merkezi ABD’de nerdeyse her gün gümrük vergileri konusunda yeni açıklamalar yaparak piyasa oyuncularının fiyat belirlemesini zorlaştırıyor. Bu da iktisatta alıcı ve satıcıların, alış-satış sürecini finanse edenlerin ve tüm bunların işleyişine bakarak yatırım yapanların karar alma sürecini ağırlaştırarak ekonomiyi yavaşlatıyor.

Anketler ve iddialar hala yükselen ABD enflasyon risklerinin daha da kötüleştiğini ve buna artan sakinlik riskinin de eklendiğini gösteriyor.

Trump’ın öngörülemezliği ve yarattığı belirsizlik ortamı Wall Street’i yeterlice huzursuz etti. S&P 500, Trump’ın Kasım ayındaki seçimlerinden bu yana elde ettiği tüm kazanımları kaybetti. Geçen hafta S&P 500 yüzde 3,1, Dow Jones endeksi ise yüzde 2,4 geriledi.

Barclays Bank’ın kıdemli ABD ekonomisti Jonathan Millar, durumu şöyle anlatıyor:

“Çok belirsizlik var ve her saat başı yeni açıklamalar yapıldığı göz önüne alındığında, sakinlik riskinin arttığını inkar etmek sıkıntı. Beşerler harcamaları erteliyor ve bu da büyümede bir yavaşlamaya yahut gereğince güçlüyse büyümede düşüşe yol açabilir. Hem daha yüksek enflasyon hem de ekonomik faaliyetlerde düşüş riski var.”

DURGUNLUK MÜMKÜNLÜĞÜ ARTIYOR, BÜYÜME KESTİRİMLERİ AŞAĞI ÇEKİLİYOR

Yatırım bankaları gümrük vergilerinin daha düşük büyümeye ve daha yüksek enflasyona yol açacağını öngörerek 2025 ekonomik büyüme kestirimlerini düşürmeye başladılar.

Goldman Sachs, 2025 büyüme varsayımını daha evvelki yüzde 2,2’den yüzde 1,7’ye düşürdü ve önümüzdeki 12 ayda sakinlik mümkünlüğünü yüzde 15’ten yüzde 20’ye yükseltti. Morgan Stanley ise, ABD’de 2025 büyüme varsayımını daha evvelki yüzde 1,9’dan yüzde 1,5’e düşürdü. Ayrıyeten 2026 büyüme kestirimini yüzde 1,3’ten yüzde 1,2’ye düşürdü.

Trump ise bu ihtimali reddediyor. Dün yaptığı konuşmada, kaotik gümrük vergileri siyasetinin belirsizliğe ve piyasa dalgalanmasına yol açması nedeniyle ABD iktisadının bu yıl sakinliğe girme ve enflasyonun artması mümkünlüğünün kelam konusu olmadığını söyledi. Fox News kanalına çıkan Trump, ekonomik gayelerinin meyve vermesinin vakit alacağını ve bir geçiş devri gerektireceğini öngördü.