‘Şiddet ve Kutsal’: Özgün bir kuram

Bu kısa yazıdan gaye, René Girard’ın birinci kere 1972 yılında Fransızca olarak yayımlanmış olan “Şiddet ve Kutsal” isimli kitabından kelam açmak.

René Girard üzere düşünürlere sıfat bulmak güç. Ne diyeceğiz? Tarihçi, edebiyat kuramcısı, antropolog, toplum bilimleri filozofu? Tahminen bunların hepsi. Otuz küsur kitabı ve hakkında uzmanlaşmış bir epey araştırmacı-yorumcusu var; niyetinin odağında ise beşerler (bireyler, topluluklar, toplumlar) ortası ilgilerin köklerine inme uğraşı. Çıkış noktasında, ‘şiddet’ ve ‘kutsal/kurban’ problemleri yatıyor.

‘Kutsal’ sözcüğüne ‘/kurban’ biçiminde bir ek yapıyorum, zira kavramın özgün lisanı olan Fransızcadaki ismi ile Türkçedeki karşılığı ortasında yol açıcı bir fark var. Kuramın bütünü açısından yol açıcı bir fark. Fransızcada ‘kutsal’ kavramının ismi olan sacré sözcüğü ile ‘kurban edimi’ (sacrifice, sacrifier) sözcükleri birebir kökten geliyor. Türkçede ise yüzey yapı
açısından baktığımızda ‘kutsal’ sıfatının ‘kurban’ ile dolaysız bir ortak kökü yok. Ortak çağrışım, yani kesişim bölgesi, lakin ‘kurban ibadeti’ üzere kültürel motiflerle birlikte devreye giriyor.

KUTSALIN DOĞDUĞU UĞRAKLARA BAKIYOR GİRARD

Girard’a gelinceye kadar, başta arkeolog ve antropologlar olmak üzere insan bilimleri alanında oldukça teorinin ortaya atıldığını biliyoruz. Girard, tıpkı kendisinden yirmi yıl sonra Edward Said’in de düşüneceği üzere, bu teorilerin çoklukla muhakkak önyargılarla hareket etmiş olduğu kanısında. Sözgelimi 19’uncu yüzyılda uzak kıtalarda ‘primitif’ dedikleri birtakım topluluklarda kurban sunumu vb. ayin ve ritüeller keşfeden insan bilimcileri, bu edimlerin meçhul birtakım mistisizmlere işaret olduğunu düşünmüşler. Girard ise daha temel bir sorudan, sanki beşerler ortalarındaki sorunlara ne üzere tahliller uygulamışlar sorusundan hareketle yaklaşmış ve farklı anlayışlara ulaşmış. Mitolojik anlatılardan edebiyatın Shakespeare üzere klasiklerine ve antropolojinin somut bulgularına kadar bir dizi metinde, başlangıçlara, kutsalın doğduğu uğraklara bakıyor Girard, sanki şiddetin ve adaletin düzenekleri nelerdi, kurban sunumu üzere uygulamalar ne üzere manalar taşıyordu, diye. Kanısının bu çerçevedeki temelini oluşturan önermelerinden biri oldukça açıklayıcı gelir bana:

“İlkel bir toplum, yargı sisteminin bulunmadığı bir toplum, (…) intikamın tırmanması tehlikesiyle, bundan bu türlü temel şiddet ismini vereceğimiz düpedüz yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.” (S. 41)

Girard direkt doğruya anmıyor gerçi lakin bizde yakın vakitlere kadar yürürlükte olan ve Korsika üzere daha pek çok toplulukta da varlığı bilinen ‘kan davası’ (Vandetta!) geleneği tam da bu değil midir? Önü alınmasa toplulukların, hatta insan cinsinin yok oluşuna kadar gidebilecek olan o ‘şiddet sarmalı’? Girard buna ‘temel şiddet’ diyor:

Arzunun yönelişlerindeki kesişmelerle her vakit doğabilen ve doğabilecek bir reaksiyon olarak şiddet, her alanda karşımıza çıkmıştır çıkmaktadır…

Kısacası bir Marksistin her yerde sınıf çabası görmesi üzere, Girard da her yerde bir ‘üçgen arzu’ ve ‘taklit arzu’ görmektedir, tarihte, toplumlarda, mitolojide, dinlerde, edebiyatta. Birebir objeye yönelen dileğin yarattığı şiddetin heryerdeliği…

Tarih öncesi dahil bütün periyotlarda bulunan tahlil, intikam yerine kurban sunulmasıydı diyor Girard. Kurban, başlangıçta bir insandır, muhakkak şartlara nazaran seçilir, şiddetin sonlanmasını sağlayacak şartlar. Çok kaba bir özetle ‘kurban’, çelişkili bir kutsallaştırma edimiyle sunulmuş ve tamamlanışı bütün bir kutsallaştırma sürecini kapsamıştır…

Modern toplumların tahlil olarak hukuk sistemlerini oluşturduğunu, bu yolla temel şiddete son vermeye çalıştığını biliyoruz…

İlk yayımlanışından bu yana geçen yirmi küsur yılın akabinde kitabın Türkçesine bakarken, Tahsin Yücel hocamızdaki kadar değilse bile, günümüz için zorlayıcı denebilecek bir yenicilik görüyorum bu çeviride.‘Etnoloji’ manasındaki ‘budunbilim’ ve ‘fenomenoloji’ manasındaki ‘görüngübilim’ tabirleri başta olmak üzere, önerilmelerinin üzerinden gereğince vakit geçmiş kimi sözcüklerden artık vazgeçebiliriz. Makul müddetler içinde tutunamamış teklifler konusunda ısrarcı olmak gereken evreleri geçtik.

Türkçe, düşünmeyi zorlaştıracak ölçüde yenici olmayı gerektiren devirleri çoktan aşmış durumda, kâfi ki düşünsel gereksinimlerimiz açısından bakmak yerine, bir cins moda haline gelen eskiciliğe de kapılmayalım. Evet, bildiniz, olay Rusya’da geçiyor! Bitirmeden evvel, kitabın çevirisine ait bir iki nokta:

İlk yayımlanışından bu yana geçen yirmi küsur yılın akabinde kitabın Türkçesine bakarken, Tahsin Yücel hocamızdaki kadar değilse bile, günümüz için zorlayıcı denebilecek bir yenicilik görüyorum bu çeviride. ‘Etnoloji’ manasındaki ‘budunbilim’ ve ‘fenomenoloji’ manasındaki ‘görüngübilim’ tabirleri başta olmak üzere, önerilmelerinin üzerinden gereğince vakit geçmiş kimi sözcüklerden artık vazgeçebiliriz. Muhakkak müddetler içinde tutunamamış teklifler konusunda ısrarcı olmak gereken evreleri geçtik. Türkçe, düşünmeyi zorlaştıracak ölçüde yenici olmayı gerektiren devirleri çoktan aşmış durumda, kâfi ki düşünsel gereksinimlerimiz açısından bakmak yerine, bir tıp moda haline gelen eskiciliğe de kapılmayalım.

*Çevirmen, muharrir Necmiye Alpay